«Την 11ην και 30 π.μ. της σήμερον, εις τον παρά τω Γουδί χώρον εξετελέσθη εν πλήρει στρατιωτική τάξει, η θανατική εκτέλεσις των εξ καταδικασθέντων υπό του Εκτάκτου Επαναστατικού Στρατοδικείου, υπευθύνων της Μικρασιατικής Καταστροφής, ήτοι των απαρτισάντων το Συμβούλιον των πέντε πολιτικών Π. Πρωτοπαπαδάκη, Δ. Γούναρη, Ν. Στράτου, Γ. Μπαλτατζή και Ν. Θεοτόκη, ως και του αρχιστρατήγου της ήττης Γ. Χατζανέστη».
«Τις πταίει;» για την Μικρασιατική Καταστροφή;
Αυτό το ερώτημα οδήγησε στην εκτέλεση των Εξ στο Γουδί, καταδικασθέντων παμψηφεί επί εσχάτη προδοσία. Ογδόντα έξι χρόνια από τότε τα ογκωδέστατα πρακτικά της ιστορικής δίκης μοιάζει να γνεύουν προς «αναψηλάφισή» της. Μελετητές εκείνης της εκρηκτικής περιόδου, ανάμεσά τους και ο επίτιμος αντιεισαγγελέας του Αρείου Πάγου Γιώργος Ζορμπάς, εγείρουν ερωτήσεις... Ερωτήσεις σχετικά με τη δίκη αλλά κυρίως τη στάση του Ελ. Βενιζέλου.
Γιατί έφτασε καθυστερημένα το περιβόητο τηλεγράφημά του από τη Γενεύη, αυτό που βλέπετε στην φωτό, ζητώντας από την κυβέρνηση να μην προχωρήσει στις εκτελέσεις; Ηταν μια δίκη σκοπιμότητας; Μήπως το κατηγορητήριο αποδείχτηκε τελικά αστήρικτο αφού η Μικρά Ασία δεν αποτελούσε ελληνικό έδαφος ούτε κατά το διεθνές ούτε κατά το ελληνικό δίκαιο;
Είχαν την αποκλειστική ευθύνη οι καταδικασθέντες πολιτικοί για την διακυβέρνηση από το 1920 μέχρι το 1922; Και προς τι η πρεμούρα για την εκτέλεση τριών πρώην πρωθυπουργών, δύο πρώην υπουργών και ενός αρχιστρατήγου κόντρα στις διεθνείς πιέσεις καταμεσής μάλιστα της συνδιάσκεψης της Λοζάνης;
**Το κίνημα της 11ης Σεπτεμβρίου στη Χίο των συνταγματαρχών Στ. Γονατά - Ν. Πλαστήρα διέταξε τη σύσταση έκτακτου στρατοδικείου.
Εκτέλεση «εξπρές»
Η δίκη άρχισε στις 31 Οκτωβρίου και ολοκληρώθηκε στις 15 Νοεμβρίου. Οι Π. Πρωτοπαπαδάκης, Δ. Γούναρης, Ν. Στράτος, Γ. Μπαλτατζής, Ν. Θεοτόκης, Γ. Χατζανέστης καταδικάζονται παμψηφεί εις θάνατον επί εσχάτη προδοσία.
**Αμέσως μετά την απόφαση του στρατοδικείου ο υπουργός Στρατιωτικών Πάγκαλος ζητάει από τον Πλαστήρα να επισπεύσει τις εκτελέσεις. Ηξερε ότι ο άγγλος ναύαρχος Τάλμποτ, απεσταλμένος της αγγλικής κυβέρνησης, έρχεται με σκοπό να τις εμποδίσει.
**Δεν πρόλαβε να στεγνώσει το μελάνι της απόφασης και η εκτέλεσή της πραγματοποιείται τρεις ώρες μετά. Στις 7.15 π.μ. ο πρόεδρος του στρατοδικείου, στρατηγός Αλ. Οθωναίος, διάβασε την απόφαση και στις 11.30 π.μ. της ίδιας μέρας οι καταδικασθέντες ήταν νεκροί. Την ίδια ώρα ο πλοίαρχος Τάλμποτ έμπαινε στο γραφείο του Πλαστήρα για να του διαβιβάσει τελεσίγραφο του άγγλου υπουργού Εξωτερικών, με το οποίο απαιτούσε να μην εκτελεστούν οι κρατούμενοι, γιατί στην αντίθετη περίπτωση δεν θα ενέκριναν ούτε μια λίρα δανειοδότησης. Και το χειρότερο: η χώρα μας δεν θα είχε την υποστήριξή τους στις διαπραγματεύσεις της Λοζάνης που είχαν ήδη ξεκινήσει. Αλλά ήταν «πολύ αργά πια», όπως του απάντησε ο Πλαστήρας. Λίγες ώρες αργότερα ανακαλείται ο άγγλος πρεσβευτής στην Αθήνα, Λίντλεϊ.
**Οταν ο Πλαστήρας υπέγραψε τη διαταγή για την εκτέλεση, κατέφθασε στο γραφείο του ο τότε σύμβουλός του Γεώργιος Παπανδρέου. Ο διάλογος είναι αποκαλυπτικός:
- Παπανδρέου: «Αν έρθει, αρχηγέ, τηλεγράφημα του Βενιζέλου που συνιστά να μη γίνει η εκτέλεση, τι θα γίνει;».
- Πλαστήρας: «Δεν μπορώ ν' αλλάξω γνώμη. Εχω δώσει το λόγο μου. Αλλωστε το τηλεγράφημα δεν ήρθε».
- Παπανδρέου: «Κι αν έρθει; Σκέφτεσαι τη θέση σου;».
**Ο Πλαστήρας δεν απάντησε. Δεχόταν πιέσεις από τον υπουργό Στρατιωτικών Πάγκαλο, ο οποίος επηρέαζε ένα μεγάλο μέρος του λαού, να επιταχύνει τις εκτελέσεις.
**Αλλά ποια ήταν η στάση του Βενιζέλου απέναντι στην καταδίκη των Εξ, εκ των οποίων οι πέντε υπήρξαν και πολιτικοί του αντίπαλοι; Πολλοί πιστεύουν ότι αδράνησε τεχνηέντως. Σ' όλη τη διάρκεια της δίκης περίμεναν κάποιο μήνυμά του: Αλλά και όταν αυτό ήρθε, κάποιοι υποστήριξαν ότι εξακολουθούσε να είναι «διάβημα ουδετερότητας».
Ο Βενιζέλος παρά το ότι αρνιόταν να πάρει θέση στο ζήτημα της δίκης, επιμένοντας στη δήλωσή του να μην αναμειχθεί στην ενεργό πολιτική, αντέδρασε όπως μάντεψε ο Γ. Παπανδρέου, αλλά ελαφρώς ετεροχρονισμένα.
**Το περιβόητο αποτρεπτικό για την εκτέλεση τηλεγράφημά του έφτασε από τη Λοζάνη στην Αθήνα 19 ώρες μετά την απόφαση του στρατοδικείου, 14 ώρες μετά τον τουφεκισμό των έξι, 12 ώρες μετά την άφιξη του ναυάρχου Τάλμποτ και οκτώ ώρες μετά την αναχώρηση (κατόπιν ανάκλησής του) του άγγλου πρεσβευτή...
Τι έλεγε, λοιπόν, το περίφημο τηλεγράφημα;
**«Σήμερον το απόγευμα και κατά την ώρα του τεΐου ο Λόρδος Κόρζον βαθύτατα συγκεκινημένος με επλησίασε και μοι επέδειξε τηλεγράφημα αγγέλων την απόφασιν του στρατοδικείου δι' ης καταδικάζονται εις θάνατον οι κατηγορούμενοι. Μοι ετόνισε την φρικαλέαν εντύπωσιν η οποία θα εδημιουργείτο όχι μόνον μεταξύ των κυβερνητικών κύκλων εν Αγγλία, αν υπεύθυνοι υπουργοί της χώρας, οίτινες κατά τρόπον έκδηλον είχον υπέρ αυτών την υποστήριξιν της κοινής γνώμης ότε ανέλαβον την αρχήν, εξετελούντο. Και προσέθηκεν ότι αν πραγματοποιηθεί η εκτέλεσις, η βρετανική κυβέρνησις θα προβή εις ανάκλησιν του πρεσβευτού της, Καίτοι, όπως γνωρίζετε μετά προσοχής αποφεύγω να επέμβω εις τας εσωτερικάς υποθέσεις της χώρας, θεωρώ καθήκον μου να σας βεβαιώσω ότι η εντύπωσις θα είναι πράγματι ως την παριστά ο Λόρδος Κόρζον, και να επισύρω την προσοχήν σας επί του γεγονότος ότι η θέσις μου ενταύθα θα καταστεί δυσχερής».
«Αναψηλάφιση»
**Ο Γεώργιος Ζορμπάς, επίτιμος αντιεισαγγελέας του Αρείου Πάγου και πρώην πρόεδρος της Αρχής Καταπολέμησης Βρόμικου Χρήματος που ασχολείται για πολλά χρόνια με την υπόθεση, αναφέρθηκε στο νομικό πλαίσιο της δίκης: «Το στρατοδικείο και η ενώπιον αυτού διαδικασία καταπάτησε στοιχειώδη υπερασπιστικά δικαιώματα των κατηγορουμένων. Ο χρόνος που πέρασε επιβάλλει την ψύχραιμη κρίση και την αποκατάσταση μιας αδικίας που επέβαλε ο πολιτικός φανατισμός».
Τα στοιχεία τα πήραμε απο δημοσιεύματα στη Ελευθεροτυπία