Γράφει ο Βασίλης ΧασιώτηςΗ ανάπτυξη, αναμφίβολα, συνιστά ένα διαρκές αίτημα σε κάθε κοινωνία, αφού η σχετική προσπάθεια, άπαξ και αρχίσει, δεν έχει ποτέ τέλος. Έχει ενδιάμεσες μακροπρόθεσμες στοχεύσεις, που απλά και μόνο αποτελούν τμήμα αυτού του ατελεύτητου «διαρκούς». Αυτό το τελευταίο δίνει από μόνο του όχι μόνο την ιστορική διάσταση που ενσωματώνει αυτή η προσπάθεια, πολύ περισσότερο, ενσαρκώνει την ίδια τη μάχη για την επιβίωση ολόκληρων εθνών, λαών, κρατών και ατόμων. Όμως, η έννοια της ανάπτυξης, συνδέεται και με κάτι ακόμα πιο σημαντικό απ’ αυτή την «επιβίωση». Δεν αναφέρεται σε μια «όπως-όπως» επιβίωση. Μπορείς έπειτα από ένα σοβαρό εγκεφαλικό να επιβιώνεις για αρκετά ακόμα χρόνια, κατάκοιτος, σαν φυτό. Όμως, δεν αναφέρομαι σε τέτοιες επιβιώσεις.
Δεν θα επιχειρήσουμε εδώ κάποια ιστορική αναδρομή στα καθ’ ημάς. Έτσι εξελίχθηκε το ΑΕΠ, έτσι οι επενδύσεις, τόσο η όποια παραγωγή, τόσο τα μεγέθη αυτά κατά κεφαλή, τόσο τα αντίστοιχα άλλων χωρών, τόσο τα αυτοκίνητα, οι τηλεοράσεις, τα τηλέφωνα κατά κεφαλή, τόσο τα νοσοκομεία ανά 100.000 κατοίκους, τόσο οι σχολικές αίθουσες ανά 1.000 μαθητές, κ.λπ. Όλα αυτά, είναι χρήσιμα, είναι σημαντικά, αλλά έχουν ήδη ειπωθεί. Και κυρίως απεικονίζουν τμήματα μόνο της συνολικής προσπάθειας, όσα δηλαδή μπορούν να μετρηθούν και το κυριότερο, απεικονίζουν κυρίως αποτελέσματα προσπαθειών. Εδώ, αντίθετα, θα εστιάσουμε την προσοχή μας σε μερικά προπαρασκευαστικά ζητήματα της .........όλης διαδικασίας, που κατά την αντίληψή μας συμβάλλουν στο ξεκαθάρισμα των όποιων άλλων σχετικών προβληματισμών, πριν δηλαδή ξεκινήσουμε καν να μιλάμε για «διαδικασίες» και «μέτρα» ανάπτυξης. Ας δούμε λοιπόν ποιοι θα μπορούσαν να ήταν αυτοί οι προβληματισμοί.
Ό,τι αφήνεται δεν επιλύεται
Η σημασία της διάρκειας και της ολοκληρωμένης προσπάθειας. Δεν αρκεί η ιστορική προτεραιότητα που δίνεται στο θέμα της ανάπτυξης, όταν από την άλλη έχουμε επίσης την ιστορική διαπίστωση των ημιτελών και χωρίς διάρκεια προσπαθειών. Ιστορικά πάλι, αποτελεί το χώρο όπου οι όποιες παρεμβάσεις ποτέ δεν ήταν ολοκληρωμένες σ’ ένα συνολικό επίπεδο. Εκπληκτική η εμμονή μας στην αναγωγή του μερικού σε συνολικό. Προσπαθούσαμε να «αναπτύξουμε» επί μέρους τομείς, αλλά ποτέ δεν υπήρξε μια ολοκληρωμένη προσέγγιση. Η ερώτηση που τίθεται εδώ και που από την απάντησή της μπορεί κάποιος να συνάγει ορισμένα χρήσιμα και κρίσιμα συμπεράσματα είναι : «Ποιο είναι –ποιο ήταν, οποτεδήποτε στο παρελθόν- το συνολικό στρατηγικό αναπτυξιακό πρόγραμμα της χώρας μας»; Η ερώτηση είναι πολύ απλή και δεν περιέχει τίποτα το διφορούμενο. Κάπου εδώ «αναπτυξιακές τομές» σε τούτο το θέμα, κάπου εκεί αντίστοιχες «τομές» στο άλλο θέμα, κάπου παραπέρα «τομές» στον πιστωτικό τομέα, ακόμα παραπέρα οι αμέτρητες «τομές» στο δημόσιο τομέα, στον αγροτικό τομέα και πάει λέγοντας. Κοινό χαρακτηριστικό, η έλλειψη συνολικής θεώρησης και συντονισμού των παρεμβάσεων. Λες και κάθε τομέας λειτουργούσε αυτόνομα και ασυσχέτιστα με όλους τους άλλους.
Η ανάπτυξη δεν είναι μια – Μια είναι η μονοδιάστατη αντίληψη
Συνήθως, όταν μιλάμε για «ανάπτυξη» το μυαλό μας πάει στην «οικονομική ανάπτυξη». Όμως, η ανάπτυξη δεν είναι μόνο η οικονομική ανάπτυξη, είναι ευρύτερα η κοινωνική ανάπτυξη, χωρίς την οποία η «οικονομική ανάπτυξη» θα παραμείνει στο ράφι των ανεκπλήρωτων προσδοκιών μας. Τι εννοούμε ότι μια κοινωνία είναι αναπτυγμένη; Φυσικά το πρώτο απ’ όλα ότι είναι οικονομικά αναπτυγμένη. Αυτό είναι σημαντικό. Όμως, όταν βλέπουμε «συνολικά» χώρες ήδη αναπτυγμένες και τις οποίες πασχίζουμε να φτάσουμε, να είναι άραγε μόνο οι διαφορές στα «κατά κεφαλήν εισοδήματα», τα «αυτοκίνητα ανά άτομο», οι «γιατροί ανά άτομο», οι «δάσκαλοι ανά άτομο» και πάει λέγοντας; Πέρα απ’ αυτά δεν αναφερόμαστε άραγε στην «ποιότητα της εκπαίδευσης», στην «ποιότητα του συστήματος υγείας τους», στην «νοοτροπία» των εργαζομένων, στην «οργάνωση» των επιχειρήσεών τους, στην «οργάνωση» της δημόσιας διοίκησής τους κι ένα σωρό άλλα τέτοια χαρακτηριστικά, που μάλλον σπάνια μπορεί κανείς να ανεύρει «δεικτοποιημένα»; Δεν θα επεκτείνουμε τον προβληματισμό μας άλλο σ’ αυτό το θέμα, διότι, αν το κάναμε, θα χρειαζόταν να πούμε αρκετά πάνω στην τελευταία κατηγορία χαρακτηριστικών και κυρίως να τα συνδέσουμε με τα πρώτα. Ας μείνουμε συνεπώς στην επισήμανση του πολυσήμαντου χαρακτήρα της έννοιας της «ανάπτυξης».
Οι πλουτοπαραγωγικοί πόροι δεν είναι πάντα απτοί
Πράγματι, όταν αναφερόμαστε στην ανάπτυξη, δεν κάνουμε μόνο το λάθος να εστιάζουμε κυρίως στα πεπατημένα μετρήσιμα χαρακτηριστικά, αλλά, κάνουμε μερικές φορές κι ένα ακόμα λάθος. Θέστε το ερώτημα : «Ποιοι είναι οι πλουτοπαραγωγικοί μας πόροι»; Το πιο πιθανό είναι ν’ αρχίσουμε ν’ απαριθμούμε αυτό που κλασικά αυτή η έννοια σημαίνει. Τόσα εκατομμύρια καλλιεργούμενων εδαφών, τόσα πετρώματα και μέταλλα, τόσα νερά από τα οποία παράγουμε τόση ηλεκτρική ενέργεια, τόσα αποθέματα πετρελαίου, κ.λπ. Αυτοί είναι οι απτοί πλουτοπαραγωγικοί μας πόροι. Όμως, αν αυτοί οι απτοί πόροι ήταν και ο καθοριστικός παράγων ανάπτυξης, τότε, η μεν αναπτυγμένη Δύση, που σε γενικές γραμμές καταναλώνει το 80% των παγκόσμιων πλουτοπαραγωγικών πόρων, ενώ κατέχει το 20% αυτών, δεν θα μπορούσε να «δικαιολογήσει» την ανάπτυξή της με βάση αυτό το κριτήριο, οι δε αναπτυσσόμενες χώρες στις οποίες η παραπάνω αναλογία είναι εντελώς αντεστραμμένη, δεν μπορούν να «δικαιολογήσουν» τη δική τους υπανάπτυξη. Όμως είναι σαφές, ότι οι διαφορές αυτές υπάρχουν. Υπάρχει επομένως «κάτι» που βρίσκεται πέρα απ’ αυτή την προσέγγιση κι αυτό το «κάτι» είναι η «ποιότητα» του «εσωτερικού εθνικού περιβάλλοντος», δηλαδή, ο ανθρώπινος παράγοντας, που με τη σειρά του προσδιορίζει όλες τις άλλες παραμέτρους του περιβάλλοντος αυτού και την αποτελεσματικότητά του. Το δίδαγμα είναι φανερό. Αν δεν αναπτυχθεί η ποιότητα και αποτελεσματικότητα του εσωτερικού περιβάλλοντος, αν δεν προσεχθεί ιδιαίτερα ο ανθρώπινος παράγων, αν δεν προηγηθεί ή έστω αν δεν επιχειρείται η παράλληλη πολυεπίπεδη ανάπτυξη, τότε διερωτάται κανείς πώς μπορεί να πετύχει την ανάπτυξη του ενός μόνο επιπέδου, δηλαδή την οικονομική ανάπτυξη. Αυτός ο παράγων, δεν θα ενεργοποιήσει μόνο τους απτούς πόρους, αλλά θα εγκαθιδρύσει και τους πολύ σημαντικότερους μη απτούς, που είναι μια νοοτροπία και μια αντίληψη καθολικής και ισόρροπης ανάπτυξης, μια διαρκής προσπάθεια για ανατροφοδοτούμενη αναπτυξιακή διαδικασία.
Δεν υπάρχουν αναπτυξιακές ιδεολογίες – Υπάρχει μόνο θέληση, σοβαρότητα της προσπάθειας, δέσμευση σ’ αυτή και συνέπεια
Η ανάπτυξη δεν είναι κτήμα μιας ιδεολογίας. Για να το πούμε αλλιώς, ποια άραγε ιδεολογία μπορεί να εγγυηθεί την ανάπτυξη; Στην Ευρώπη, συντηρητικά κόμματα εναλλάσσονται με εργατικά, σοσιαλιστικά με φιλελεύθερα. Και λοιπόν; Ποια ιδεολογική τους διαφοροποίηση –όση κανείς μπορεί να ανεύρει- μπορεί να θεωρηθεί σαν «εγγύηση» για την ανάπτυξη, ή μήπως, αναπτύξεις και υστερήσεις δεν εμφανίστηκαν και στους μεν και τους δε; Όμως, πέρα απ’ αυτές τις αδρές στις μέρες μας ιδεολογικές διαφορές, η ανάπτυξη φαίνεται να βασίζεται όλο και περισσότερο σε αναπτυξιακές νοοτροπίες και όχι σε ιδεολογικά «πρότυπα». Όπου υπάρχει η θέληση, η σοβαρότητα της προσπάθειας, η δέσμευση σ’ αυτή και η συνέπεια, τόσο περισσότερο ενεργοποιείται όλο και πιο αποτελεσματικά η όλη διαδικασία. Πίσω από κάθε υστέρηση, πάντοτε θα βρείτε να λείπει κάτι απ’ αυτά τα στοιχεία. Και αν κάποιος κάπου θέλει να εστιάσει την προσοχή του, θα ήταν πολύ πιο αποτελεσματικό να την εστιάσει σε παρόμοια ζητήματα.
Η ανάπτυξη χρειάζεται συναίνεση που όμως να μην αποτελεί συμβιβασμό
Πολλές φορές ακούμε για την αναγκαιότητα των συναινέσεων. Συνήθως αυτές καταλήγουν σε συμβιβασμούς όχι στα πιο ανώδυνα σημεία, αλλά στα πιο σημαντικά. Πίσω από την «ευχάριστη αίσθηση», συνήθως, υποκρύβεται η αναπαραγωγή του προβλήματος, ιδίως όταν αναφερόμαστε στο επίπεδο των πολιτικών ηγεσιών και των συνδικαλιστικών ηγεσιών. Μάλιστα, όσοι για οποιονδήποτε λόγο δεν συμμετέχουν σ’ αυτή τη συναινετική διαδικασία, φανερά ή όχι, «δεσμεύονται» να την πολεμήσουν, να την καταργήσουν, να την μποϊκοτάρουν. Όμως, το τι συμβαίνει στην κορυφή, σ’ αυτό το θέμα, για μας είναι σημαντικό, όμως, όχι το καθοριστικό. Είτε «εκεί πάνω» συναινέσουν είτε όχι, από κάτω υπάρχει μια θάλασσα, η κοινωνία. Σημασία έχει αυτή σε τι συναινεί και σε τι όχι πάνω το θέμα της ανάπτυξης. Κριτήριο εδώ, είναι η δημιουργούμενη αίσθηση δικαίου, είναι η δημιουργούμενη αίσθηση για το τι πραγματικά οι συναινούντες «εκεί πάνω» πιστεύουν ή δεν πιστεύουν. Αυτό που εδώ, σ’ αυτή τη θάλασσα θα επικρατήσει ως δική της αντίληψη, θα προσδιορίσει και το δικό της βαθμό συμμετοχής, το δικό της βαθμό προσπάθειας, το δικό της βαθμό αποτελεσματικότητας. Θα προσπαθήσει μόνο αν αισθανθεί ότι μετέχει σε κάτι που είναι άξιο λόγου και ταυτόχρονα, θα την απομακρύνει από τον τοίχο στον οποίο η πλάτη της είναι κολλημένη.
Η ανάπτυξη στηρίζεται στην αρχή 20:80 – Το 80:20 είναι σπατάλη
Αυτό σημαίνει θωρακίστε τα πραγματικά αίτια που οδηγούν στην ανάπτυξη, στην επιτυχία. Αυτό σημαίνει χτίστε σωστά το οικοδόμημα. Αυτό σημαίνει, μην σπαταλάτε ενέργεια και πόρους για «επιτυχή» αποτελέσματα, όταν προηγούμενα δεν έχετε αναλώσει τις προσπάθειές σας στα ουσιαστικά αίτια που παράγουν επιθυμητά αποτελέσματα και δρομολογούν την ανάπτυξη. Δεν πρόκειται ποτέ να αποκτήσουμε «ποιότητα πολιτικού λόγου και πράξης», αν στοχεύουμε απ’ ευθείας σ’ αυτό. Διότι πρέπει πρώτα να αποκτήσουμε «ποιότητα πολιτικών». Δεν πρόκειται ποτέ ν’ αποκτήσουμε «αποτελεσματική εργασία», αν προηγούμενα δεν δούμε πώς θα αποκτήσουμε «αποτελεσματικούς εργαζόμενους». Δεν πρόκειται ποτέ να αποκτήσουμε «αναπτυξιακό κλίμα», αν προηγούμενα δεν το εγκαθιδρύσουμε –και στην προκειμένη περίπτωση να διευκρινίσουμε τι εννοούμε μ’ αυτό. Δεν πρόκειται ποτέ ν’ αποκτήσουμε «αναπτυξιακή νοοτροπία», αν προηγούμενα δεν συμβάλλουμε στο να εμποτιστούν τα άτομα με μια ανάλογη νοοτροπία. Η ανάπτυξη και η επιτυχία στηρίζονται σε εξαιρετικά λίγες, αλλά εξαιρετικά δύσκολες παραμέτρους, ακριβώς διότι είναι ποιοτικές και ταυτόχρονα οι γεννήτορες του σημαντικότερου τμήματος του τελικού αποτελέσματος.
Η ανάπτυξη δεν χρειάζεται τον οποιοδήποτε ιδιωτικό ή δημόσιο τομέα – Όχι στην πανάκεια των σταθερών αναλογιών
Η ανάπτυξη δεν είναι θέμα σταθερών αναλογιών μεταξύ του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα. Το’ χουμε ξανασημειώσει. Στη χώρα μας δοκιμάσαμε και τα δύο. Όμως, η ανάπτυξη ήταν το ζητούμενο και τότε και τώρα. Και οι δύο τομείς χρειάζονται. Αν προσωπικά πιστεύω ότι ο δημόσιος τομέας πρέπει να μειωθεί είναι επειδή δεν μπορώ να δικαιολογήσω το μέγεθός του σε σχέση μ’ αυτό που παράγει –από πλευράς ποσότητας και κυρίως ποιότητας υπηρεσιών. Σε αντίθετη περίπτωση, θα πίστευα ίσως κάτι άλλο. Όμως το ζητούμενο, για την πορεία ανάπτυξης, δεν είναι τόσο η «αναλογία», όσο η ουσιαστική τους συμβολή σ’ αυτή, κι αυτό είναι κάτι που υπερβαίνει το στοιχείο αυτό. Στα πλαίσια της αναπτυξιακής πορείας, αν το αυτονόητο είναι ότι χρειαζόμαστε έναν πολύ καλύτερο και πιο εκλογικευμένο δημόσιο τομέα, εν τούτοις, φαίνεται να ξεχνάμε ότι και ο ιδιωτικός τομέας, ως έχει, δεν είναι διόλου βέβαιο ότι δεν χρειάζεται σοβαρές προσπάθειες από τον ίδιο για να καταστεί όχι μόνο διεθνώς ανταγωνιστικός, αλλά η ανταγωνιστικότητα αυτή να έχει και προοπτική.
Η ανάπτυξη στηρίζεται στη σταδιακή αξιοποίηση λίγων κρίσιμων ιεραρχημένων στόχων – Μη μου λες πολλά, πες μου ποιο πρόβλημα έλυσες σήμερα
Θα πρέπει να φύγουμε από την παγίδα των πολλαπλών στοχεύσεων, χωρίς εστίαση στους πράγματι σημαντικούς στόχους και με την αναγκαία ιεράρχησή τους. Αυτή η τάση, όταν δεν συνιστά λάθος αντίληψη, συνιστά και υπεκφυγή, ώστε να έχουμε πάντα ένα καλό λόγο να «δικαιολογήσουμε» αργότερα το «βάρος» της προσπάθειας ή να κρυφτούμε πίσω από τις αναπόφευκτες αλληλεπιδράσεις των στόχων, ώστε να αρκεί η κατάρρευση ενός απ’ αυτούς για να μπορέσουμε να δικαιολογήσουμε και την κατάρρευση των υπολοίπων. Αυτό οδηγεί στην ιστορική έλλειψη διερεύνησης των πραγματικών στρατηγικών μας πλεονεκτημάτων, ώστε η ανάπτυξη να οδηγήσει τη κοινωνία και οικονομία σε τομείς ενασχόλησης που πράγματι να ανταποκρίνονται στις υπάρχουσες και προβλεπόμενες ευκαιρίες για τη χώρα μας. Ποιοι είναι οι στρατηγικοί βιομηχανικοί κλάδοι και πώς προσαρμοζόμαστε σ’ αυτούς; Ποιες είναι οι στρατηγικές τεχνολογίες και πώς τις επιδιώκουμε; Ποιες είναι οι στρατηγικές μας επιλογές στην εκπαίδευση και ποια εκπαίδευση θέλουμε και γιατί; Ποια είναι η στρατηγική επιλογή σε ό,τι αφορά το ρόλο του κράτους και των δημοσίων υπηρεσιών; Πώς αυτά και πολλά άλλα ακόμα, συντονίζονται και συσχετίζονται μεταξύ τους;
Η ανάπτυξη αρχίζει με μια δήλωση της αποστολής – Πες μου ποιος είσαι και πού θέλεις να πας
Πολλές φορές ακούμε για ανάπτυξη. Συνήθως αυτό που λείπει, είναι η συγκεκριμένη κατεύθυνση που επιδιώκουμε. Μιλάμε γενικά για ανάπτυξη, ως εάν από του σημείου αυτού και έπειτα μπορούμε να οδεύουμε προς κάθε σημείο του ορίζοντα. Λείπει η δήλωση της αποστολής. Όχι απλά τι θέλω, αλλά, και κυρίως αυτό, γιατί επιλέγω την όποια κατεύθυνση, πώς και πότε θα φτάσω εκεί. Το να δηλώσω τα στοιχεί αυτά είναι σημαντικό, διότι δεν προσδιορίζω απλά πάνω σε ποια στοιχεία στηρίζομαι για να πετύχω την προσπάθειά μου αυτή, κυρίως επιχειρώ να πετύχω κινητοποίηση όλων των παραγόντων προς κάτι που βλέπουν, το αντιλαμβάνονται και το αποδέχονται. Για παράδειγμα, ο στόχος να «συγκλίνω» ορισμένα μεγέθη μου στα πλαίσια της Συμφωνίας του Μάαστριχ, αυτή η δήλωση, δεν μου λέει τίποτα. Δεν κινητοποιεί κανένα αναπτυξιακό πόρο, ούτε κινητοποιεί τον παραγωγικό ιστό της κοινωνίας και οικονομίας, ο οποίος αδυνατεί να αντιληφθεί, τι σημαίνει γι’ αυτόν αυτή η πορεία, διότι εδώ έχουμε και εξής πολύ ενδιαφέρον στοιχείο : ενώ μας λέγουν σε ποιες συγκεκριμένες θυσίες πρέπει να υποβληθούμε, ουδείς μας είπε ποτέ, τι το συγκεκριμένο θα πετύχουμε στο τέλος μ’ όλη αυτή την προσπάθεια, δηλαδή, τι θα αποφέρουν οι σημερινές θυσίες.
Βεβαίως, οι παραπάνω προβληματισμοί δεν «κλείνουν» το σχετικό κατάλογο των προβληματισμών. Μάλλον, επιχειρούν να τον ανοίξουν. Ακόμα όμως περισσότερο, επιχειρούμε να εστιάσουμε την προσοχή πάνω στα ουσιαστικά ερωτήματα που πρέπει να τεθούν. Δεν υποστηρίζουμε ότι αυτά που εδώ παραθέτουμε είναι τα πιο ουσιαστικά. Κάποιος άλλος μπορεί να προβάλλει άλλα, ουσιαστικότερα. Όμως, αυτό που εμείς δεν θεωρούμε σαν σημαντική πρωταρχική προσέγγιση, είναι ν’ αρχίσουμε να μιλάμε με βάση την αναποτελεσματική εκείνη αντίληψη που αρχίζει με την τεράστια αφαίρεση «των λοιπών παραγόντων παραμενόντων αμεταβλήτων» από τη μία, ή μ’ εκείνη την αντίληψη που «βλέπει» μόνο ό,τι ποσοτικοποιείται. (Η Ναυτεμπορική, μας πληροφορεί στην πρώτη σελίδα της, (18/12/1997) ότι διέρχεται το 74ο έτος του βίου της. Τι βλέπει κανείς πίσω απ’ αυτή τη μικρή αγγελία; Πιθανολογώ, ότι επέζησε 74 χρόνια, επειδή μάλλον υπήρχε μια εξαρχής θέληση να επιβιώσει. Ότι μάλλον υπήρχε ένας μακροπρόθεσμος οραματισμός σε κάτι. Ότι μάλλον υπήρχαν άνθρωποι που αγαπούσαν τη δουλειά τους. Ότι μάλλον εφαρμόστηκαν αποτελεσματικά συστήματα ηγεσίας. Βεβαίως, κάποιος άλλος μπορεί να πει : επέζησε, διότι αν κοιτάξουμε τους ισολογισμούς αυτών των 74 χρόνων, θα δούμε ότι… Βεβαίως κι εγώ, ΑΠΟ ΕΝΑ ΣΗΜΕΙΟ ΚΑΙ ΠΕΡΑ θα έκανα μνεία των οικονομικών της επιδόσεων, όμως, η διαφορά φιλοσοφίας της όλης προσέγγισης είναι εμφανής). Αυτή η παρεμβολή σαν επίλογος…