Το άρθρο αυτό το δημοσίευσα στις 17/7/1986 στο περιοδικό Οικονομικό Ταχυδρόμο. Το αναδημοσιεύω χωρίς να επέμβω σε ό,τι έγραφα τότε, στα πλαίσια της «επετείου» του πυρηνικού ατυχήματος του Τσερνόμπιλ : Πολλά πράγματα, μένουν δραματικά στάσιμα…)
Γράφει ο Βασίλης Χασιώτης
Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ
μεγάλα κι’ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη
Καβάφης
Το πρόσφατο πυρηνικό ατύχημα στο Τσέρνομπιλ, αναζωπύρωσε -μετά κάμποσα χρόνια από το άλλο ατύχημα στο Θρι Μάιλ Άιλαντ- την προβληματική γύρω από τους κινδύνους της πυρηνικής ενέργειας -ειρηνικής ή μη από την άποψη των χρήσεών της.
Παρ’ όλα αυτά, από τον συγγραφέα του παρόντος άρθρου, το μείζον πρόβλημα στην εποχή μας δεν είναι οι κίνδυνοι που προέρχονται από την πυρηνική ενέργεια αλλά οι κίνδυνοι που προέρχονται απ’ αυτή τούτη την καταχρηστική διεύρυνση των ορίων της χρήσης της σύγχρονης επιστήμης και τεχνολογίας, στο σύνολό τους. Αν η πυρηνική ενέργεια έχει μονοπωλήσει τον σχετικό προβληματισμό, πιστεύουμε ότι .........τούτο οφείλεται, κύρια, στο γεγονός ότι οι εξ αυτής κίνδυνοι εάν τελικώς επέλθουν θα είναι βίαιοι σε σχέση με άλλους κινδύνους που προέρχονται από άλλες επιστημονικές κατακτήσεις, για τις οποίες θ’ αναφερθούμε παρακάτω.
Μ’ ελάχιστες εξαιρέσεις, ζούμε σ’ ένα κόσμο, που κυριαρχείται από μια πρωτοφανή πρόοδο, που συντελείται σε καθεστώς αλλοτρίωσης. Πρόκειται για μια φαινομενική πρόοδο, που υποθάλπει μια πρωτοφανή οπισθοδρόμηση. Θα μείνω για λίγο στο θέμα αυτό.
Αναμφισβήτητα, η επιστήμη «καθ’ αυτή» προοδεύει. Και τα προϊόντα της τα επιστημονικά θα ήταν ευπρόσδεκτα για το ανθρώπινο γένος, αν το μεταξύ οι επιστημονικές κατακτήσεις δεν είχαν μεταβληθεί σ’ επίφοβες εφευρέσεις -εκεί όπου αυτό διαπιστώνεται. Η φαινομενικότητα για την οποία μιλήσαμε παραπάνω -και όπου αυτή διαπιστώνεται-, είναι απόρροια ενός αλλοτριωμένου προορισμού της επιστήμης, ενός προορισμού που θα μπορούσε να εντοπιστεί στην προσπάθειά της να απαλλάξει τον άνθρωπο από το καθημερινό του άγχος, από την αβεβαιότητα για το αύριο, από την ανελευθερία του σήμερα. Κι αν σ’ αυτά προσθέσουμε την αλλοτρίωση και των ίδιων των επιστημονικών πορισμάτων και εφευρέσεων από τον κοινό άνθρωπο, η φαινομενικότητα αυτή επιτείνεται ακόμα περισσότερο.
Στον χώρο των θετικών επιστημών, έχουμε μια πρωτοφανή πληθώρα εφευρέσεων, που όμως, όχι μονάχα δεν φαίνεται ν’ αποδεσμεύουν τον άνθρωπο από την δουλεία του περιβάλλοντός του, μα τον εξαρτούν περισσότερο απ’ αυτό. Οι νέες αυτές εφευρέσεις, στην έκταση μάλιστα που δεν εξυπηρετούν ή δεν είναι προσιτές σε όλους τους ανθρώπους, επιτείνουν ολοένα και περισσότερο τις κοινωνικές αντιθέσεις κι επομένως αυξάνουν την κοινωνική δυσαρέσκεια. Η πρόοδος αυτή των θετικών επιστημών, όταν μεταφράζεται σε νέα καταναλωτικά αγαθά (διαρκή ή μη), συνεπάγεται την ολοένα και περισσότερο διεύρυνση του καταναλωτικού εθισμού του ατόμου, που κάνει τον άνθρωπο να νιώθει περισσότερο εξαρτημένος και να του δημιουργεί νέα προβλήματα.
Στα πλαίσια αυτής της προόδου, η φαινομενικά «ουδέτερη» καταναλωτική τεχνολογία μπορεί να σημάνει την απαρχή πολλών δεινών κι επικίνδυνων περιπετειών για τον πλανήτη μας ολάκερο.
Το θέμα είναι ποιοι είναι οι χρήστες αυτής της τεχνολογίας και ποιο το κόστος της. Σήμερα το 15% του «αναπτυγμένου» Δυτικού κόσμου καταναλώνει το 85% των παγκόσμιων ενεργειακών και πλουτοπαραγωγικών πόρων, πόρων που ο ίδιος δεν διαθέτει στην έκταση της βουλιμίας του, και τους υφαρπάζει από το υπόλοιπο 85% του παγκόσμιου πληθυσμού, που ζει γύρω από το όριο της επιβίωσης και κύρια κάτω απ’ αυτό.
Αυτή η «ουδέτερη» τεχνολογία, ή μάλλον και για χατίρι αυτής της τεχνολογίας, έχουν δημιουργηθεί λεπτές πολιτικοοικονομικές και κοινωνικές ισορροπίες σε παγκόσμιο επίπεδο, και το ερώτημα που μπαίνει είναι μέχρι πότε θα μπορούν να ισορροπούν -αυτοί που ισορροπούν- πάνω σ’ αυτό το σκοινί. Ο κίνδυνος ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος μπορεί να επέλθει για χίλιους δυο λόγους, σοβαρούς ή λιγότερο σοβαρούς, κι ένας απ’ αυτούς είναι να διαταραχθεί το βιοτικό επίπεδο της Δυτικής κοινωνίας, βιοτικό επίπεδο, εν πολλοίς «επιδοτούμενο» απ’ το 85% του υπόλοιπου παγκόσμιου πληθυσμού. Τι θα γίνει όταν αυτό το 85% αποκτήσει δυναμικά -και λάβει- το μερίδιο που του αναλογεί και που θα κλονίσει -αν ο παγκόσμιος πλούτος κατανεμηθεί δίκαια- το υπάρχον status quo των υπερδυνάμεων; Η ιστορία έχει διδάξει πως καμία υπερδύναμη δεν είναι αιώνια, αλλά έχει επίσης διδάξει ότι ο πάταγος της πτώσης είναι φοβερός, ώστε εν ονόματι της διατήρησης της ανθρώπινης ζωής πάνω στον πλανήτη, να μην είναι ευκρινές αν πράγματι είναι επιθυμητή μια τέτοια πτώση, τουλάχιστον υπό τις παρούσες συνθήκες. Εκτός αν ο Σαμψών, κόψει ο ίδιος τα μαλλιά του…
Στα πλαίσια αυτής της προόδου, η καταστροφή του περιβάλλοντος πήρε τρομερές διαστάσεις. Επιστήμη και τεχνολογικές εφαρμογές, πλάι-πλάι, εν ονόματι της προόδου, μιας «προόδου» όμως απρογραμμάτιστης και βέβηλης απέναντι στην ισορροπία του περιβάλλοντος- τραυματίζει θανάσιμα την φυσική τάξη και ισορροπία, χωρίς να μπορεί να προσφέρει βιώσιμες εναλλακτικές ισορροπίες.
Τι πράγματι να πρωτοθίξουμε εδώ; Να μνημονεύσουμε το DDT με το οποίο σχετικά πρόσφατα ποτίσαμε τη γη, εξασφαλίζοντας έτσι άφθονες αλλά καρκινογόνες τροφές (L. Vegrano); Να μνημονεύσουμε (πρόχειρα σταχυολογώ από την Οικολογία του Σάμουελ) μια σειρά επιτεύγματα που όμως διατάραξαν την οικολογική ισορροπία, όπως το αυτοκίνητο με την αναμφισβήτητη επίδραση στη μόλυνση της ατμόσφαιρας, όπως η άνοδος του βιοτικού επιπέδου -για το οποίο ήδη κάναμε λόγο- που οδήγησε στη διατάραξη της ισορροπίας των ζωικών πηγών (αφανισμός ζωικών ειδών), των φυτικών πηγών (που για να τις αποκαταστήσουμε μεταβάλουμε σε ναρκομανείς τις εκμεταλλεύσιμες εκτάσεις με τη χρήση διαφόρων χημικών λιπασμάτων), των ορυκτών πηγών, των υδάτινων πηγών, των ενεργειακών πηγών; Αποτελεί τραγική ειρωνεία το γεγονός ότι μέσα από τόσα «επιτεύγματα και ανέσεις» ο σύγχρονος άνθρωπος βλέπει καθημερινά να υποβαθμίζεται η ποιότητα της ζωής του, και το σπουδαιότερο, αυτή η υποβάθμιση φαντάζει μπροστά του σαν ένας ατέλειωτος μονόδρομος, με περιορισμένες προοπτικές για κάποια μελλοντική αναβάθμιση.
Στα πλαίσια αυτής της προόδου, ο πυρηνικός όλεθρος μας απειλεί με γενικό αφανισμό καθημερινά. Ο κίνδυνος ενός ατυχήματος ή ενός λάθους αποτελεί τη σύγχρονη Δαμόκλεια σπάθη, που έγινε ένα με τη καθημερινή μας ζωή, ενσωματώθηκε σαν προοπτική με την ίδια την προοπτική διαιώνισης του ανθρώπινου είδους. Ένα γεγονός που το θυμόμαστε μονάχα όταν γίνει κάποιο ατύχημα σε κάποιο πυρηνικό εργοστάσιο (και που συνήθως το ξεχνάμε σχετικά γρήγορα : πόσοι άραγε θυμούνται τη Λυσάνς (Ελβετία), το Λίγκεν (Γερμανία), κι ένα σωρό ακόμα αριθμό άλλων περιστατικών;), ή όταν οι «Μεγάλοι» λάχει να μας το θυμίσουν στα πλαίσια του μεταξύ τους παιχνιδιού. Αν είχαμε πράγματι επίγνωση του κινδύνου, θα έπρεπε φυσιολογικά να πέσουμε στην ίδια κατάθλιψη που πέφτουμε όταν το κόμμα μας χάνει τις εκλογές. Και καθημερινά θα πρέπει να θυμόμαστε την 6η Αυγούστου 1945 και τη Χιροσίμα, το νέο ορόσημο στο ρου της ανθρώπινης ιστορίας, όπου «…η ανθρωπότητα στο σύνολό της υποχρεώθηκε να ζει με την προοπτική της εξαφάνισής της σαν είδος…» (A. Koestler), το μέγιστο όντως «δώρο» της γνώσης προς τον άνθρωπο, μια αρνητική όντως προοπτική που ισοφάρισε με το παραπάνω όλες τις άλλες θετικές συνεισφορές της επιστήμης και της τεχνολογίας.
Στα πλαίσια αυτής της προόδου, αύριο η γενετική θα ελέγξει το DNA ή και το RNA, που θα σημάνει τον έλεγχο της ζωής κατά βούληση. Μέσα στους τόσους άλλους τρέχοντες προβληματισμούς μας, ας ακούσουμε και τούτο : «Μελετώντας το πρόβλημα του ελέγχου του νου, τα στοιχεία γεννούν το ακόλουθο ερώτημα : Θα ήταν δυνατόν ν’ αλλάξουμε τα θεμέλια της συγκίνησης, προκαλώντας μοριακές αλλαγές στις βιολογικά δραστήριες ουσίες του εγκεφάλου; Το RNA ιδιαίτερα, αποτελεί τον κύριο στόχο μιας τέτοιας επιχείρησης, αφού μια μοριακή αλλαγή του RNA μπορεί να οδηγήσει σε μιαν αλλαγή των πρωτεϊνών που διαμορφώνονται. Μπορούμε να διατυπώσουμε διαφορετικά το ερώτημα για να αλλάξουμε την έμφαση : Τα πειραματικά στοιχεία που παρουσιάζονται εδώ μας παρέχουν τα μέσα για να τροποποιήσουμε την πνευματική κατάσταση μέσω αλλαγών που θα προκαλούνται γι’ αυτό το συγκεκριμένο σκοπό; Έχουν επιτευχθεί αποτελέσματα που στρέφονται προς αυτή τη κατεύθυνση. Η εργασία αυτή έγινε με τη χρήση μιας ουσίας που λέγεται τρικυανο-αμινοπροπένιο… Η χρησιμοποίηση μιας ουσίας που αλλάζει την τιμή παραγωγής και σύνθεσης του RNA και προκαλεί ενζυματικές αλλαγές στις λειτουργικές μονάδες του κεντρικού νευρικού συστήματος έχει τόσο θετικές όσο και αρνητικές πλευρές. Υπάρχουν τώρα στοιχεία ότι η χορήγηση τρικυανο-αμινοπροπενίου ακολουθείται από μιαν αυξημένη επιδεκτικότητα του ανθρώπου. Εφ’ όσον συμβαίνει αυτό το πράγμα, μια καθορισμένη αλλαγή μιας ουσίας τόσο σημαντικής λειτουργικά, όπως είναι το RNA μέσα στον εγκέφαλο, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την συνθηκοποίησή του…» (H. Hyden).
Η πρόοδος των θετικών επιστημών είναι εκπληκτική. Η γνώση τείνει να αγγίξει τα όρια του απολύτου. Κι όταν τα προσεγγίσει απλώς, θα νοιώσουμε τη τρομερή μορφή της Απόλυτης Γνώσης, την τρομερή Απόλυτη Δύναμη, που φυσικά θα ελέγχουν λίγοι για λογαριασμό λίγων. Και τότε, λίγη πραγματικά σημασία θα έχει τι θα γινόταν αν τούτη ή η άλλη εφεύρεση, δεν χρησιμοποιούνταν για την καταστροφή αλλά για την σωτηρία του ανθρώπου. Είναι πράγματι παραστατικό το κείμενο του Μπέρτραν Ράσσελ που ακολουθεί : «Αλλά σιγά-σιγά, όσο η επιστήμη αναπτυσσόταν, η παρόρμηση της αγάπης που έδωσε πνοή σ’ αυτή την ανάπτυξη, υποχωρούσε, ενώ παράλληλα αναπτυσσόταν η παρόρμηση της δύναμης. Ο εραστής της φύσης εξαπατήθηκε, ενώ ο τύραννός της ανταμείφθηκε. Η ανάπτυξη της φυσικής μας στέρησε ό,τι πιστεύαμε, ό,τι γνωρίζαμε σχετικά με την εσωτερική φύση του υλικού κόσμου. Χρώμα και ήχος, φως και σκιά, μορφή και υφή έπαψαν ν’ ανήκουν σ’ εκείνη την εσωτερική φύση που οι Ίωνες είχαν για αντικείμενο της αφοσίωσής τους. Όλα αυτά τα πράγματα μεταφέρθηκαν από τον αγαπώμενο στον εραστή και ο αγαπώμενος κατάντησε απλός σκελετός, παγερός και φοβερός -ή μάλλον απλό φάντασμα. Οι άμοιροι φυσικοί, τρομαγμένοι μπροστά στην ερημιά που αποκάλυψαν οι θεωρίες τους, ικέτευσαν τον Θεό να τους δώσει κάποια παρηγοριά, αλλά ο Θεός ήταν το ίδιος παγερός… Απογοητευμένος από το ρόλο του εραστή της φύσης, ο επιστήμων άρχισε να γίνεται τύραννός της…».
Ήδη υπάρχουν ενδείξεις για κατάχρηση των επιστημονικών επιτεύξεων, που αγγίζουν τα όρια της επιστημονικής φαντασίας. Είναι χαρακτηριστική η παρακάτω περίπτωση. «…Η Ανν Μόρροου, ανταποκρίτρια από την Ουάσιγκτον, έγραψε στην Νταίηλυ Τέλεγκραφ (4 Αυγούστου 1977) : Μερικές από τις πιο ανατριχιαστικές λεπτομέρειες για τον τρόπο με τον οποίο η Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών (C.I.A.) προσπαθούσε να θέσει υπό έλεγχο τη συμπεριφορά ανθρώπων χρησιμοποιώντας ναρκωτικά πάνω σε εκούσια και ακούσια πειραματόζωα, αποκαλύφθηκαν χθες από τον διευθυντή της κ. Στάνσφηλντ Τάρνερ. Μέσα σ’ ένα μεγάλο δωμάτιο με ξύλινη επένδυση στους τοίχους, ο κ. Τάρνερ είπε στην Επιτροπή Πληροφοριών της Γερουσίας και στην Υποεπιτροπή Ανθρωπίνου Δυναμικού, ότι αυτά τα πειράματα του ήταν απεχθή. Παραδέχτηκε ότι τα πειράματα διεξάγονταν σε «κρυφά σπίτια» στο Σαν Φραντσίσκο και στη Νέα Υόρκη, όπου ανίδεοι σεξουαλικοί ψυχοπαθείς υποβάλλονταν σε πειράματα με σκοπό την αλλαγή της σεξουαλικής τους δραστηριότητας καθώς και άλλων μορφών της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Τουλάχιστον 185 επιστήμονες και 80 ιδρύματα ερευνών, ανάμεσα στα οποία και πολλά πανεπιστήμια, ήσαν αναμεμειγμένα στα πειράματα»… Οι πληροφορίες που αποκτήθηκαν από όλα τα πειράματα συνδυάστηκαν με τις πληροφορίες από την Ψυχιατρική Κλινική του Ντεπροπετρόβσκ. Συνδυάστηκαν έτσι που να αναπτυχθούν μέθοδοι «εργοστασιακής παραγωγής» μιας τάξης σκλάβων…» (L. Watkins). Εξάλλου ο ίδιος παραπάνω συγγραφέας αναφέρει την περίπτωση του Δρ. Ράντολφ Κρήπσον - Χουάιτ, ο οποίος έκανε εγχειρήσεις -συνολικά πέντε- σε υγιή διανοητικά άτομα, για λογαριασμό της CIA. Οι εγχειρήσεις αυτές απέβλεπαν σε δυο πράγματα. Οι ασθενείς έπρεπε να αποσεξοποιηθούν τελείως, να απαλειφθούν δηλαδή οι φυσικές βιολογικές τους ορμές, και έπρεπε επίσης να τους αφαιρεθεί η προσωπικότητά τους. Στην πραγματικότητα, καταλήγει ο Watkins, θα ήσαν κυριολεκτικά ρομπότ που σκέπτονται. Ειλικρινά! Κανείς δεν γνωρίζει πού σταματά η φαντασία και πού αρχίζει η αλήθεια, και πάντως, ανεξάρτητα από τα παραπάνω περιστατικά, είναι γνωστό το πόσο καταχρηστικά χρησιμοποιήθηκαν επιστημονικές μέθοδοι και η ίδια η επιστημονική έρευνα από οργανωμένα συμφέροντα, μεταξύ των οποίων θα πρέπει να συμπεριλάβουμε και την κρατική εξουσία.
Να λοιπόν γιατί μέσα στην ανεξέλεγκτη πρόοδο είναι δυνατό να βλέπουμε να συνυπάρχει η ίδια η άρνησή της, η οπισθοδρόμηση.
Αν σήμερα φτάσαμε στο σημείο εκείνο, που εύστοχα περιέγραψε ο Τσώρτσιλ το 1955, δηλ. «μετά από μια διαδικασία τραγικής ειρωνείας, να φτάσουμε σ’ ένα στάδιο αυτής της ιστορίας στο οποίο η ασφάλεια είναι το εύρωστο παιδί του τρόμου και η επιβίωση η δίδυμη αδελφή του αφανισμού», αναφερόμενος στον κίνδυνο του πυρηνικού αφανισμού, τότε ποιο μπορεί να είναι το αύριο που μπορούμε να προσδοκούμε; Πόσο μπορούμε να αφηνόμαστε στην επιστημονική «αυθεντία», κι επιτέλους υπάρχει «αυθεντία»; Είναι πράγματι επιτυχής η παρατήρηση του νομπελίστα J. Watson (αναφέρεται από τους Howard και Rifkin) : «…Η ιδέα της επιστήμης, αν αφεθεί ελεύθερη να κάνει «αυτό που θέλει», να λύσει τα προβλήματα όλων, είναι μια μορφή ανόητης πολιτικής ουδετερότητας, θλιβερά θυμίζουσα το πιστεύω ότι η αμερικανική επιχείρηση, αν αφεθεί στις δικές της δυνάμεις, θα λύσει τα προβλήματα όλων. Καθώς η επιτυχία μιας ενωμένης δύναμης δεν χρειάζεται να θέσει υπεράνω όλων την ανθρώπινη κατάσταση, ούτε και κάθε επιστημονική προαγωγή δεν καθιστά αυτομάτως τις ζωές μας περισσότερο αξιοσημείωτες».
Αλλ’ ενώ στο χώρο των θετικών επιστημών η πρόοδος είναι πρωτοφανής, δεν συμβαίνει το ίδιο και στο χώρο των κοινωνικών επιστημών. Είναι μια δύσκολα ανατρέψιμη πραγματικότητα το γεγονός ότι οι κοινωνικές επιστήμες, αντί να αποδεσμεύσουν τον άνθρωπο από την δουλεία της τεχνολογίας, συνηγορούν στην υποτέλειά του. Αντί να καθορίσουν αυτές το είδος και τη μορφή της κοινωνίας, μέσα στην οποία η τεχνολογία οφείλει να προσαρμοστεί, προσαρμόζουν τον άνθρωπο μέσα στην κοινωνία που η ανεξέλεγκτη τεχνολογία επιβάλλει. Και δεν είναι καθόλου περίεργο ότι επιστήμες καθαρά κοινωνικού περιεχομένου, όπως η οικονομική, η δημογραφία, η πολιτική, η ψυχολογία, η κοινωνιολογία, κ.λπ., έχουν σε τέτοιο βαθμό μαθηματικοποιηθεί και στατιστικοποιηθεί, ώστε τελικά κατάντησαν να είναι προσιτές περισσότερο στους μαθηματικούς παρά στους ίδιους τους κοινωνικούς επιστήμονες. Και στο μέτρο που τα μαθηματικά και η στατιστική παραμένουν στο επίπεδο της απλής ανάλυσης των κοινωνικών φαινομένων, δεν θα υπήρχε τίποτα το επιλήψιμο. Το πρόβλημα όμως παίρνει διαστάσεις, από τη στιγμή που οι κοινωνικοί επιστήμονες αποκτούν τεχνοκρατική νοοτροπία, κι επιμένουν, ο άνθρωπος, σαν πολίτης, σαν καταναλωτής, σαν εργαζόμενος, να συμπεριφερθεί κατά τις επιταγές των μαθηματικών τους μοντέλων. «Δείκτης της παρακμής των θεσμών της δυτικής κοινωνίας και της μεγάλης συγχύσεως γύρω από τις επιδιώξεις της και τις επιθυμητές μορφές οργανώσεώς της είναι και η πορεία και η ποιότητα της σκέψεως των κοινωνικών επιστημών. Το τέλμα στο οποίο βρίσκονται οι επιστήμες των κοινωνικών φαινομένων γίνεται φοβερότερο σε μια περίοδο που οι κατακτήσεις της εφηρμοσμένης φυσικής επιστήμης έχουν εξάψει τη φαντασία του ανθρώπου και τονίσει νέες μορφές του ηθικού του διλήμματος» (Αδ. Πεπελάσης).
Αναμφίβολα η επιστήμη προσέφερε πολλά στον άνθρωπο. Προσέφερε όμως και κινδύνους, σαν αυτούς, που δειγματοληπτικά μνημονεύσαμε παραπάνω. Κινδύνους που οπωσδήποτε επισκιάζουν τα θετικά σημεία, πολύ δε περισσότερο, όταν οι κίνδυνοι αυτοί έφτασαν πια -ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ- να απειλούν αυτή τούτη την ύπαρξη της ζωής πάνω στον πλανήτη μας. Υπό την άποψη αυτή, η επιστήμη και η τεχνολογία κατάντησαν δαμόκλειες σπάθες πάνω από τα κεφάλια μας, κατάντησαν δαμόκλειες σπάθες πάνω από τα υπολείμματα της ελευθερίας μας και των δικαιωμάτων μας στη ζωή. Η σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία τείνει σ’ έναν καμουφλαρισμένο ολοκληρωτισμό. Είναι πράγματι εύστοχη η παρατήρηση του Marcuse : «Με τον τρόπο που οργάνωσε την τεχνολογική της βάση, η σύγχρονη κοινωνία έχει τάση προς ολοκληρωτισμό. Ολοκληρωτισμός δεν είναι μόνο ο τρομοκρατικός πολιτικός ομοιομορφισμός που λειτουργεί με την χειραγώγηση των αναγκών στο όνομα ενός ψευτοσυμφέροντος…». Κάτω από τις συνθήκες αυτές, το ειδικό βάρος των επιστημόνων και των διανοουμένων γενικότερα, είναι σήμερα κρίσιμο. Ο ρόλος των επιστημόνων και των διανοουμένων αποτελεί ένα άλλο αμφιλεγόμενο θέμα, αναφορικά με το κατά πόσο στέκονται στο ύψος των απαιτήσεων και των περιστάσεων. Αλλά αυτό είναι θέμα ενός άλλου άρθρου.
Ενδεικτική βιβλιογραφία :
1. Τα 100 γεγονότα που άλλαξαν τον κόσμο, Τόμος 3, έκδοση Φυτράκης.
2. A. Koestler : Ιανός, έκδοση Χατζηνικολής.
3. L. Watkins : Εναλλακτική λύση 3, έκδοση Κονιδάρη.
4. R. Steel : Pax Americana, έκδοση Παπαζήσης.
5. T. Howard & J. Rifkin : Ποιος θάπρεπε να παίξει το ρόλο του Θεού, έκδοση Χαϊμαλάς.
6. Α. Πεπελάσης : Άρθρα και σκέψεις, έκδοση Παπαζήσης.
7. H. Marcuse : Ο μονοδιάστατος άνθρωπος, έκδοση Παπαζήσης.
8. Ρ. Μπέρτραντ : Η επιστήμη και ο άνθρωπος, έκδοση Αρσενίδης.
9. Π. Σάμουελ : Οικολογία, έκδοση Βέργος.