Γράφει ο Βασίλης ΧασιώτηςΟ επαγγελματισμός στο μάνατζμεντ συνήθως εξισώνεται με τον ψυχρό ορθολογισμό. Τον είδαμε στην έρευνα του Harold Geneen στην ΙΤΤ για «αδιάσειστα στοιχεία». Αναπτύχθηκε στο Βιετνάμ, όπου η επιτυχία μετριόνταν με τον αριθμό των πτωμάτων. Οι μάγοι του ήταν τα παιδιά θαύματα της Ford Motor Company με προεξέχοντα τον Robert McNamara. Η αριθμητικοποιημένη, ορθολογική προσέγγιση στο μάνατζμεντ κυριαρχεί στις ανώτατες οικονομικές σχολές. Μας διδάσκουν ότι οι καλά εκπαιδευμένοι μάνατζερ μπορούν να διευθύνουν οτιδήποτε. Αναζητά αμεροληψία, αναλυτική αιτιολόγηση για όλες τις αποφάσεις. Είναι αρκετά σωστό για να είναι επικίνδυνα λάθος, και μας έχει σε μεγάλο βαθμό οδηγήσει σε σοβαρούς αποπροσανατολισμούς. Δεν μας λέγει τι έχουν προφανώς μάθει οι επιτυχημένες επιχειρήσεις. Δεν μας διδάσκει ν’ αγαπούμε τους πελάτες. Δεν διδάσκει τους ηγέτες μας την θεμελιώδη σημασία του να κάνουν τον μέσο Joe ένα ήρωα και σταθερό νικητή. Δεν δείχνει πόσο έντονα οι εργάτες μπορούν να ταυτιστούν με την εργασία τους αν τους δώσουμε λίγη συγκατάθεση. Δεν μας λέγει γιατί ο αυτοέλεγχος στην ποιότητα είναι πολύ πιο αποτελεσματικός από τον έλεγχο του επιθεωρητή. Δεν μας λέει να παράγουμε προϊόντα πρωταθλητές όπως τα πρώτα μπουμπούκια την άνοιξη. Δεν μας ωθεί να επιτρέπουμε τον εσωτερικό ανταγωνισμό στην παραγωγή, την επικάλυψη, ακόμα και τον κανιβαλισμό στα προϊόντα. Δεν διατάσσει να ξοδεύουμε μεγάλα ποσά στην ποιότητα, να παρέχουμε πολύ καλή εξυπηρέτηση στη πελατεία και να δημιουργούμε προϊόντα που να διαρκούν και λειτουργούν...
(Thomas J. Peters και Robert H. Waterman, Jr. : In Search of Excellence, Lessons from America’s Best-Run Companies, Harper & Row, Publishers, New York, 1982, σελ. 29)
Τι είναι το μάνατζμεντ; Φυσικά η σχετική επιστήμη έχει προσεγγίσει με διεξοδικότητα το ζήτημα, αν και βεβαίως, όπως άλλωστε συμβαίνει και σε κάθε κοινωνικό επιστημονικό κλάδο, οι διαφορετικές προσεγγίσεις δεν λείπουν. Είναι δε τούτη η διαφορετικότητα, ή για να το θέσουμε διαφορετικά, είναι τούτη η ελευθερία για τη διαφορετικότητα η κινούσα δύναμη, η οδός η οποία επιτρέπει την επιστημονική πρόοδο, είτε αυτή αφορά κάτι το καθ’ ολοκληρίαν νέο, είτε αφορά απλές συμπληρώσεις σε ήδη υπάρχουσες γνώσεις ή τρόπους προσέγγισης των πραγμάτων, που όμως, όσο απλές κι αν είναι, εν τούτοις συμβάλλουν στη μακρά και βασανιστική διαδικασία και πορεία της καθόλου επιστήμης.
Το μάνατζμεντ είναι μια διαρκώς αναζητητική επιστήμη και πρακτική. Δεν αρέσκεται σε «τελικές», σε «οριστικές» καταλήξεις στις όποιες του αναζητήσεις, δεν ........
οδηγεί σ’ ένα «τέλος», σε μια «λύση», αλλά, ή τουλάχιστον αυτό επιδιώκεται, αναδύει την ανάγκη για μια παραπέρα «πιο ενδελεχή» και «πιο τεκμηριωμένη» επανεξέταση του ίδιου συνολικού θέματος που τη κάθε φορά το απασχολεί, ένα αίτημα που αποτελεί μια «διαρκή ιδιότητα» και «απαίτηση» πολλές φορές, της κάθε προσέγγισης του κάθε πράγματος. Το «τέλος» αποφεύγεται σκόπιμα σε κάθε περίπτωση, αφού τούτο θα σήμαινε το «θάνατο» της προσπάθειας για μια αέναη στενή παρακολούθηση της εξέλιξης των εννοιών και των πραγμάτων, της ίδιας εν τέλει της προόδου, όπως ο καθένας την εννοεί. Το μάνατζμεντ ως μια εξόχως διαλεκτική μεθοδολογία προσέγγισης, ανάδυσης και διάδοσης της γνώσης, είναι ένα σύστημα ανοιχτό, επανατροφοδοτούμενο και αυτοτροφοδοτούμενο από τα ίδια τα δεδομένα και τα εξαγόμενά του.
Εδώ δεν είναι μια στείρα πανεπιστημιακή γνώση, όπου προέχει η λήψη κάποιου πτυχίου που μετά από κάποιο καιρό θα πιστοποιεί γνώσεις που λήφθηκαν προ είκοσι ή τριάντα ή σαράντα ετών και ενδεχομένως χωρίς ποτέ έκτοτε να υπάρξει άλλη επαφή με το πιστοποιούμενο στο πτυχίο γνωσιακό πεδίο. (Ιδού ένα ριζοσπαστικό μέτρο για όσους αγωνιούν για τα τεκταινόμενα στη κοινωνία της γνώσης : όλα αυτά τα χαρτιά να έχουν προσωρινή ισχύ, και ακολούθως ο επιστήμων θα πρέπει να επανέρχεται για να παρακολουθήσει ένα πρόσθετο κύκλο ενημέρωσης για τις εξελίξεις στην επιστήμη του, κι αυτό να επαναλάμβανεται κάθε κάποια τακτά χρονικά διαστήματα και θα αποτελεί αυτή η υποχρεωτική παρακολούθηση προϋπόθεση για την ανανέωση της ισχύος του όποιου πτυχίου του όποιου ανώτατου –τουλάχιστον- εκπαιδευτικού ιδρύματος).
Όμως, στο μάνατζμεντ δεν υπάρχει «τέλος», διότι το μάνατζμεντ εξηγεί το γίγνεσθαι πραγμάτων και ανθρώπων, συνεπώς, όσο δεχόμαστε ότι τούτο το γίγνεσθαι απλά μεταβάλλεται αλλά δεν τελειώνει ποτέ, τότε δεν μπορούμε παρά να δεχτούμε και ότι το μάνατζμεντ δεν είναι τελολογικό. Η μόνη πραγματικότητα είναι ότι το μάνατζμεντ σταθερά «θαυμάζει» - «απορεί» - για τα τεκταινόμενα : τούτη είναι η καρδιά της φιλοσοφίας του. «...μάλα γαρ φιλοσόφου τούτο το πάθος, το θαυμάζειν· ου γαρ άλλη αρχή φιλοσοφίας ή αύτη...» (Πλάτων : Θεαίτητος, 155, d, εκδ. Κάκτος, Αθήνα, 1992, σελ. 104-105). Είναι ακόμα τούτο το γίγνεσθαι ένα μείγμα λογικών προσεγγίσεων αναμεμειγμένων με διαίσθηση, απλή εκτίμηση, λάθη, κι ένα σωρό άλλες «μη-ορθολογικές» πραγματικότητες, που όμως δημιουργούν όλο το αναγκαίο «ιστορικό», «υπόστρωμα» και «προϋπόθεση» κάθε νέας γνώσης. Την ίδια στιγμή το μάνατζμεντ έχει οντολογικό περιεχόμενο, διότι ως «διαδικασία» και «αρχές», περι-έχει την αίσθηση και τη νόηση του διαχειριστού, επί των οποίων δομούνται οι αισθήσεις «του» και η νόησή «του», αλλά και αποτελεί «στοιχείο», «μέρος» του όντος (διαχειριστού) το οποίο το εν-έχει και το χρησιμοποιεί ως δυνατότητα, παρ’ όλο που σε επίπεδο ευρύτερου οργανισμού, το μάνατζμεντ είναι δυνατό να μη περι-έχει την αίσθηση και τη νόηση ενός μόνο διαχειριστού, αλλά πλήθους τέτοιων, οπότε εκεί το σημείο αναφοράς του είναι μια συλλογική οντότητα.
Είναι ακόμα ενάντιο στη φύση και τις μεθόδους του μάνατζμεντ ο δήθεν «ορθολογικός λόγος», ένας «λόγος» κι αυτός «τελολογικός» ως προς την ουσία του. Το μάνατζμεντ είναι ένας «λόγος ατελής». Τούτη η γνώση της «μοιραίας» ατέλειας που μας αναγκάζει να δεχτούμε εκ των προτέρων ότι θα επιστρέψουμε ξανά προς τα πίσω για να ξαναδούμε τα πράγματα κάτω από μια νέα ματιά, από μια νέα προοπτική, δεν μπορεί να υπάρξει όταν τη θέση της την καταλάβει μια εκ των προτέρων αντίληψη ότι έχουμε αντιμετωπίσει τα πράγματα ορθολογικά. Τούτη την αδυναμία επιστροφής του «ορθολογικού μάνατζμεντ», τούτη την αυτάρεσκη έλλειψη παραγωγικής αγωνίας, την διαπιστώνουμε συχνά στη πράξη, όταν το τούτης της αντίληψης μάνατζμεντ επιχειρεί να επιρρίψει την ευθύνη της αναποτελεσματικότητάς του στον «ανορθολογισμό» εκείνων που κλήθηκαν να εφαρμόσουν τις επιταγές του, ή στην έκδηλη ανικανότητά τους, όταν η ευθύνη δεν επιρρίπτεται στην ίδια την πραγματικότητα που τόλμησε και εξελίχθηκε έξω από τις προβλέψεις και τις προϋποθέσεις των μοντέλων του. Ο ορθολογισμός είναι απόλυτος εξ ορισμού, εν τέλει δε αδιάλεκτος, αφού δεν διαλέγεται, αλλά «ορίζει», «καθορίζει», «αξιώνει» άνευ ετέρου -κι αν έτσι έχουν τα πράγματα, είναι αμφισβητούμενος και επιστημονικά. Δεν υπάρχει σχετικός ορθολογισμός, διότι ο «ορθός» λόγος είναι έννοια χωρίς άλλη διαβάθμιση. Το μάνατζμεντ όμως, δεν είναι αδιαβάθμητο, αδιάλεκτο, το αντίθετο μάλιστα, ούτε είναι εναντίον του απροσδόκητου ή του λάθους ή του παράλογου ακόμα -μέσα σ’ όλα αυτά βρίσκει τα σπέρματα λιγότερο ή περισσότερο σημαντικών πτυχών των αποφάσεων στις οποίες πάντα στοχεύει, αφού εδώ δεν χωρεί μη απόφαση : ακόμα και όταν δεν είναι διόλου βέβαιο για το αν μια απόφαση είναι ορθή, εν τούτοις, το γίγνεσθαι που καθορίζει το πεδίο εντρύφησης του μάνατζμεντ δεν μπορεί να σταθεί ούτε δευτερόλεπτο υπό καθεστώς έλλειψης απόφασης διότι τότε καταρρέει. Η λάθος πορεία –αν δεν είναι βεβαίως μοιραία ή αν η απόφαση δεν στοχεύει στο αφανισμό!- διορθώνεται. Ο θάνατος όχι. Μια λάθος απόφαση θα την πληρώσεις με μεγάλη έστω ζημία, μια έλλειψη απόφασης όμως θα την πληρώσεις με ζωή. Εδώ κενό δεν χωρεί.
Ο «ορθός λόγος» - ΟΡΘΟΣ ΛΟΓΟΣ- κατ-έχεται μετ’ «απολύτου γνώσεως» -«ΓΝΩΣΕΩΣ»- μονάχα σε χώρους υπερβατικούς. Όμως, στο μάνατζμεντ, στη διαχείριση της καθημερινής πραγματικότητας και πρακτικότητας, την έκθεση στη σχετικότητα των δυνατοτήτων δεν θα την αποφύγεις. Το μάνατζμεντ δεν διαχειρίζεται μονάχα τα λογικά, μα και τα παράλογα. Ανάμεσα στο ιδεατό και το τρέχον ορατό, υπάρχει μια ολόκληρη μεταπτωτική πορεία, κατά την οποία οι έννοιες γίνονται πιο προσιτές στον κοινό νου, και γι’ αυτό όλο και πιο λειτουργικές, πιο χρηστικές και πιο «χρήσιμες» για τις απαιτήσεις του μη υπερβατικού «είναι», του μη υπερβατικού «όντος».
Έτσι η ΓΝΩΣΗ, ΛΟΓΟΣ, ΑΛΗΘΕΙΑ, ΣΟΦΙΑ, κ.λπ., μεταπίπτουν μεταμορφούμενες προοδευτικά σε ΓΝΩΣη, ΓΝΩση, ΓΝώση, Γνώση, γνώση, σε ΛΟΓο, ΛΟγο, Λόγο, λόγο, κ.λ.π., και όλη τούτη η μεταπτωτική-μεταμορφωτική πορεία, με τα θολά σύνορα αν όχι άγνωστα από τη μια μορφή στην άλλη, φαίνεται να φτάνει μέχρι το στοιχειωδέστερο «είναι», απ’ όπου πάλι ξεκινά η αντίστροφη ανοδική πορεία, και στο οποίο στοιχειωδέστερο «είναι» έν-υπάρχει a priori (είτε δι’ εκχωρήσεως –από πού;-, είτε δι άλλου τρόπου) μια στοιχειώδης κωδικοποιημένη και απολύτως αναγκαία για την επιβίωση αλλά και ανάπτυξή του «γνώση» ως «όντος συμβατικού – μη υπερβατικού», αλλά και ως όντος υπερβατικού ταυτόχρονα, αφού τουλάχιστον για το ανθρώπινο είδος μαζί με τούτη τη στοιχειωδέστατη a priori γνώση χορηγείται και όλη η αγωνία και το ενδιαφέρον για το επέκεινα.
Το μάνατζμεντ και ο μάνατζερ διέπεται από την «σύνεση» και τη λογική του «καθημερινού μέσου σκεπτόμενου ανθρώπου», καθώς συγκροτείται και πορεύεται την αλυσίδα του γίγνεσθαι προς την «τελική αποστολή» που εκεί θα ολοκληρωθεί η «οντότητά» του, θα ολοκληρωθεί το Είναι -στόχος ιδεατός που διατηρεί μάλλον στα επιθυμητά επίπεδα την προσπάθεια διαχείρισης του γίγνεσθαι, όπου μέσα α’ αυτό, το γίγνεσθαι, το μάνατζμεντ συνεχώς σχεδιάζει, προγραμματίζει, θεωρεί, στοχοθετεί, δομεί αλλά και ανασχεδιάζει, επαναπρογραμματίζει, αναθεωρεί, επαναστοχοθετεί και επαναδομεί τα πράγματα, και θεωρεί και αναθεωρεί απόψεις και εκτιμήσεις, καθώς συνεχώς νέα δεδομένα ως τώρα άγνωστα μας αποκαλύπτονται, ή διαφοροποιούνται ως τώρα αντιλήψεις μας ολοκληρωτικά ή μερικά, για πολλά ή λίγα πράγματα.
Αξιοποιεί με βάση τη σύνεση του μέσου ανθρώπου, τα δεδομένα αξιοποιώντας τις γνώσεις του, τις ικανότητες και δεξιότητές του, αφού προηγηθεί ένα σχεδίασμα φιλοσοφίας αναγκαίο για τον προσδιορισμό του περιεχομένου των χρησιμοποιούμενων απ’ αυτό εννοιών, τις οποίες είτε χρησιμοποιεί στο επίπεδο των επιχειρημάτων, είτε στο επίπεδο των λειτουργιών, είτε στο επίπεδο του προγραμματισμού του. Αλλά, το μάνατζμεντ και ο μάνατζερ, ενώ διέπονται απ’ αυτόν τον τύπο, εν τούτοις δεν επιδιώκουν αναγκαία τον μέσο τύπο του καθημερινού συνετού, του «φρονίμου» ανθρώπου στο επίπεδο της δράσης ή/και των στόχων του.
Αφήνει πολλά παράθυρα για τα δημιουργικά ξεσπάσματα της ατομικής και συλλογικής δημιουργικότητας, καινοτομίας, εφευρετικότητας, φαντασίας, διαίσθησης και ενοραματισμού, διαφορετικά, αν τα παράθυρα αυτά είναι κλειστά τότε αυτό που εξασφαλίζεται είναι μια διαιώνιση της σημερινής κατάστασης πραγμάτων, μια ευθύγραμμη πορεία, αλλά, τούτο δεν είναι τελικά ο στόχος. Ο στόχος εμπεριέχει την κάθε φορά το αίτημα της αύξησης και της ανάπτυξης, διαφορετικά θα ήταν σαν να επιδιώκαμε την στασιμότητα! Ο στόχος τούτος δεν μπορεί να βασιστεί σ’ ένα τύπο ορθολογικού ανθρώπου, μα ούτε καν ενός ανθρώπου με μια «τυποποιημένη λογική».
Τούτο το σημείο του «μέσου» θα πρέπει να προσεχτεί ιδιαίτερα. Το μέσον δεν θα πρέπει να εκληφθεί σαν η περιοχή όπου τα πάντα είναι καταδικασμένα να πορεύονται μια μακάρια, περίπου ευθύγραμμη πορεία, όπου τίποτα δεν θα μπορεί να απειλήσει τούτη την αίσθηση «βεβαιότητας» από την οποία κατέχεται ο «μέσος νούς», μια παγίδα της προόδου και της εξέλιξης, όπου η πλέον θετική απόληξη ίσως να μην είναι παρά ο αγώνας ν’ αποφύγουμε την μετριότητα, ήτοι, την περιοχή του μη δυναμικού μέσου. Η «θετική» εκτροπή απ' το μέσο, για παράδειγμα στο μάνατζμεντ, είναι όχι μονάχα επιθυμητή όταν δεν διακυβεύεται η αποστολή και ο στόχος, μα και επιδιώκεται, αν τούτο θεωρηθεί ότι θα ωθήσει τα πράγματα γρηγορότερα σε μια κατάσταση που ούτως ή άλλως θεωρείται στόχος, τούτη δε η γρηγορότερη εξώθηση με την χρήση καταστάσεων ή πραγμάτων που δεν ανήκουν στο μέσον, είναι λοιπόν πολύ «λογική». Έτσι το «θράσος» του να τολμήσεις να ενεργήσεις με τρόπο που το «μέσο θάρρος» δεν θα επιχειρούσε ποτέ, μπορεί να επικληθεί πράγματι, το δε «θράσος» εν τέλει, θα φορτιστεί αξιακά από την προσδιδόμενη αξία του στόχου χάρη του οποίου υιοθετήθηκε. Το μέσον ως περι-εχόμενο δέν είναι στατικό αλλά δια-μορφώνεται διαρκώς στο χρόνο. Νέο περι-εχόμενο ενδέχεται να προκύψει για το περι-έχον, που θα το διαφοροποιήσει και πιθανώς να το μεταφέρει σ’ ένα νέο επίπεδο «μεσότητος», ανώτερο ή κατώτερο του προηγουμένου που κατ-είχε και το προσδιόριζε. Τούτο το νέο μέσο δεν αποκλείεται καθόλου, αντίθετα η ιστορία το επιβεβαιώνει, να εμπεριέχει πολλές «υπερβολές» και εν γένει στοιχεία που φλέρταραν με τα άκρα του παρελθόντος, ως στοιχεία πλέον του νέου μέσου, ανεξάρτητα αν θεωρείται θετική ή όχι αυτή η κατάσταση -τούτο είναι ένα άλλο ζήτημα.
Τελειώνοντας τούτη την ημιτελή εκ των πραγμάτων αναφορά πάνω σ’ ένα –εκ των πραγμάτων πάλι- ανεξάντλητο και πολύπτυχο θέμα, ευελπιστώ τουλάχιστον τούτο να έχω πετύχει να περάσω σα μήνυμα : ότι το μάνατζμεντ είναι κάτι πολύ περισσότερο από έναν ROI, ROA, κ.λπ.