Γράφει ο Βασίλης ΧασιώτηςΟι ειδικοί στη μετα-τακτική, ξέρουν τηναρχή ΑΠΕΣΕΑΠΠ -Αυτό Που ΈχειΣημασία Είναι Αυτό Που Παίρνεις-(Άλβιν Τόφλερ : Νέες Δυνάμεις, εκδ. Κάκτος, σελ. 382)
Η προσωπική «τακτοποίηση», αποτελείτην πιο συνεπή πραγματικότητα, στοσύγχρονο κοινωνικό γίγνεσθαι…
(δικό μου)
Η κρίση έφερε στην επιφάνεια εκτός απ’ τα’ άλλα και το «φρούτο» των golden boys. Στα 1997, 12 χρόνια πριν, στην εφημερίδα «Η ΝΑΥΤΕΜΠΟΡΙΚΗ» (10/9/1997), είχα δημοσιεύσει ένα άρθρο με τίτλο «Η μακιαβελική άποψη του μάνατζμεντ… ή όταν τίποτα δεν είναι τυχαίο». Θεωρώ ότι οι σκέψεις που διατύπωνα τότε, ίσως να έχουν ένα ενδιαφέρον και σήμερα. Σήμερα, την εποχή των golden boys. Όχι ότι τότε δεν ήταν η εποχή τους. Απλά σήμερα άνοιξε το καπάκι και βγήκε όλη η δυσοσμία. Είπα «όλη»; Μάλλον όχι… Διότι και το καπάκι, μάλλον, ξανάκλεισε βιαστικά. Ό,τι ειπώθηκε, ειπώθηκε. Τέλος τώρα! Έτσι, αποφάσισα να επανεπικαιροποιήσω τις τότε σκέψεις μου, επαναδημοσιεύοντάς τις. Ιδού εκείνο το άρθρο
Αν ζούσε ο Μακιαβέλι, ένα είναι βέβαιο. Σήμερα, περισσότερο ίσως και από την εποχή του, δεν θα έμεινε χωρίς δουλειά (πράγμα που τότε είχε συμβεί)… Η δουλειά του, θα ήταν άκρως εμπιστευτική και άκρως παρασκηνιακή. Εκεί δηλαδή όπου, ως υποστηρίζουν μερικοί, δημιουργούνται οι πραγματικότητες. Το παρόν άρθρο με βάση τις αρχές που ο Νικολό Μακιαβέλι περιγράφει στον «Ηγεμόνα» του, προσπαθεί να διαγνώσει τι είδους αρχές μάνατζμεντ θα εφήρμοζε, στις επιχειρήσεις που ήλεγχε ο Ηγεμόνας.
Αποτελεί για μένα, ένα είδος «άσκησης», δηλαδή, αν θα ήταν ........... Ποιο το ενδιαφέρον της προσέγγισης; Μεγάλο και πρακτικό. Στοχεύει στο να μας κάνει να διερωτηθούμε μήπως κάπου σήμερα το συναντήσαμε, ή το συναντάμε αυτό το μοντέλο μάνατζμεντ, διότι περί αυτού πρόκειται. Και να διερωτηθούμε, εάν τελικώς η εποχή των ηγεμονιών όντως παρήλθε, ή αντιθέτως αποτελεί μια ενεστώσα πραγματικότητα -ο προσδιορισμός της έκτασής της επαφίεται σε ad hoc διερευνήσεις, που εδώ δεν μας απασχολούν, με βάση τα διδάγματα της κοινής πείρας και τις προσωπικές εμπειρίες του καθενός. Το κλειδί βρίσκεται στο πώς ο καθένας εννοιολογεί τις λέξεις «ηγεμόνας» και «ηγεμονία». Υποθέτω λοιπόν, ότι ο Μακιαβέλι, θα άρχιζε με μια παρότρυνση προς τους «μαθητές» του. Κάπως σαν αυτή : «Μην ανησυχείτε για τίποτα. Για όλα υπάρχει κάποια λύση. Μην ανησυχείτε αν σας πουν γραφειοκράτες, με το αρνητικό περιεχόμενο του όρου που έχει επικρατήσει. Μην ανησυχείτε αν σας πουν μετριοκράτες. Μην ανησυχείτε αν σας πουν παρασκηνιακούς. Μην ανησυχείτε αν σας πουν ότι κερδίζετε παχυλούς μισθούς χωρίς να το αξίζετε, και κυρίως χωρίς να εργάζεσθε. Όσοι λένε τέτοια, ανήκουν σε αυτούς που δεν καταλαβαίνουν τις ιστορικές νομοτέλειες της ζωής. Τίποτα από αυτά δεν είναι νέο και τίποτα από αυτά δεν θα πάψει να υπάρχει μετά από σας. » Όσοι λένε τέτοια, ανήκουν σε αυτούς που δεν κατάλαβαν πως παίζουν τον ρόλο του Θεού, καμώνοντας ότι «αυτοί δεν θα το έκαναν ποτέ», ενώ απλά δεν τους δόθηκε ευκαιρία, αν και πολλοί από αυτούς το προσπάθησαν. Όμως είναι ανάγκη να υπάρχει κάποιος σεβασμός στην κοινή γνώμη. Όχι σεβασμός της ίδιας, αλλά σεβασμός στα προσχήματα λόγω της δυνητικής της δύναμης που ξεσπάει που και που, και που είναι αλήθεια ότι τότε γίνεται ανεξέλεγκτη. Οι μεγάλες επαναστάσεις, οι μεγάλες κοινωνικές αναταραχές, προήλθαν κυρίως από αυτή την παράλειψη. Δεν έχει σημασία αν μετά πάλι τα φαινόμενα αυτά ξαναεπιβιώνουν, με άλλη ίσως μορφή, με πιο καλά ακόμη δουλεμένα προσχήματα. Δεν έχει σημασία αν τον Λουδοβίκο τον ΙΣΤ’ τον διαδέχθηκε ένας Αυτοκράτορας με στέμμα, και τον τσάρο Νικόλαο, ο Στάλιν, ένας αυτοκράτορας χωρίς στέμμα. Σημασία έχει να μην συμβεί σε μας. » Για τον λόγο αυτό, είναι ανάγκη να υπάρξει ένα Σύστημα Επιβίωσης Καταστάσεων (ΣΕΚ). Έχω γράψει αρκετά τέτοια. Όμως έλλειπε ένα. Το Σύστημα που θα επέτρεπε να διοικούνται οι επιχειρήσεις του Ηγεμόνα, με την μικρότερη δυνατή αντίδραση από όλους εκείνους που φωνάζουν για την κακοδιαχείρησή τους και το κοινωνικό τους κόστος. Έτσι λοιπόν, έγραψα το Σύστημα Μεταστροφής της Αλήθειας (ΣΜΑ), το οποίο, στοχεύει στο να «είμαστε πάντα από πάνω», στοχεύει στο να μεταβάλει την ουσία της αποτυχίας σε εικόνα επιτυχίας. Δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμα, αλλά το επείγον του θέματος με υποχρεώνει να επισπεύσω την έκδοση των πρώτων αρχών του». Αυτά λοιπόν ίσως να έλεγε ο Μακιαβέλι. Αλλά ας δούμε τις πρώτες αυτές αρχές που προανήγγειλε. Κυκλοφορούν εμπιστευτικά, μεταξύ αποδεκτών που είναι καθορισμένοι από τον Ηγεμόνα για να τις διαβάζουν. Όταν ολοκληρωθούν, με έξοδα των υπηκόων θα εκδοθούν σε βιβλίο που θα εγχειρίζεται σε όσους θα περιλαμβάνονται στον προς τούτο εκδοθησόμενο πίνακα αποδεκτών. Αρχή Πρώτη : Μη δείχνετε ποτέ αμηχανία όταν βρίσκεσθε αντιμέτωποι με θέματα που δεν γνωρίζετε… Σιδηρά αρχή : Τα πάντα μπορούν να επαναδιατυπωθούν διαφορετικά -ολόκληρα κοινωνικά συστήματα εμφανίζονται διαφοροποιημένα, χωρίς ουσιαστικά να διαφέρουν σε πολλά πράγματα. Ένα παράδειγμα : μας φέρνει ένας υφιστάμενός μας ένα φάκελο, που περιέχει μια εισήγηση, την οποία πρέπει να υπογράψουμε. Του λέμε να περάσει σε 1-2 ώρες να τον παραλάβει, ώστε να «μελετήσουμε» το θέμα. Ανοίγουμε την εισήγηση και σε ένα σημείο της τυχαία, σχηματίζουμε ένα κόκκινο κύκλο με το μολύβι μας. Όταν ο υφιστάμενος έλθει να παραλάβει τον φάκελο, με αυστηρό ύφος, επισημαίνουμε, πως θέλουμε το γρηγορότερο εξηγήσεις για αυτό που σημειώσαμε. Αν κατά τύχη, αυτό που επισημάναμε έχει πράγματι ανάγκη επεξήγησης θα δημιουργήσουμε τη φήμη του ανθρώπου που «τίποτα δεν του ξεφεύγει». Αν δεν έχει ανάγκη επεξήγησης, εμείς θα επιμένουμε : το ίδιο πράγμα να ξαναγραφεί πιο «απλά» και «κατανοητά», διότι εμείς μεν το αντιλαμβανόμεθα, αλλά θα «εκμυστηρευθούμε», ότι δυστυχώς δεν θα το αντιληφθούν «οι πιο πάνω» ή οι «άλλοι» (αν δεν υπάρχουν «πιο πάνω»). Στην Τελευταία περίπτωση θα μας πουν «σχολαστικό». Και στις δυο όμως περιπτώσεις, θα έχουμε περισώσει το γόητρό μας, και το κυριότερο, σιγά-σιγά θα «μπαίνουμε» και στο νόημα της δουλειάς, καλύπτοντας την άγνοιά μας… Αρχή Δεύτερη : Μην ασχολείσθε ποτέ με τους «ειδικούς». Εκμεταλλευτείτε τις γνώσεις τους, αλλά προσπαθείτε να τους έχετε «εκτός παιχνιδιού»… Πολλοί οι τρόποι να τους αντιμετωπίσουμε. Εξυμνούμε, για την ακρίβεια, θεοποιούμε τη γνώση του πεζοδρομίου. Είναι υπαρκτή, εξαιρετικά ωφέλιμη, και δύσκολα αμφισβητήσιμη (προσέξτε : εδώ αναφέρουμε μια αλήθεια). Στην ουσία, ούτε αυτή τη γνώση την κατέχουμε -όσοι την κατέχουν, επιβίωσαν τουλάχιστον αξιοπρεπώς- αλλά είναι δύσκολο αποδεχθεί το αντίθετο. Φέρτε ένα παράδειγμα. Αυτό που θα πω «πιάνει» : Αν ο Ωνάσης σπούδαζε, ίσως να ήταν ένας απλός υπάλληλος (μεταξύ μας όμως : αν δουλεύαμε σε επιχείρηση του Ωνάση, ίσως και να παίρναμε σύνταξη σαν απλοί καμαρότοι σε κάποιο πλοίο του, παρ’ όλο ίσως που για να ήσουν ένας καμαρότος στον Ωνάση θα απαιτούσε προσόντα ανωτέρου στελέχους κάπου αλλού). Εξυμνούμε την «πραγματικότητα» και καταδικάζουμε τις «θεωρίες». Έτσι κι αλλιώς, δεν θα ανοίξουμε συζήτηση για το θέμα. Μιας και οι «ειδικοί» δεν είναι τάξη ανθρώπων χωρίς τα δικά της προβλήματα, αναζητούμε άλλους ειδικούς, που τους βάζουμε να αμφισβητήσουν τους υπόλοιπους. Τέλος, του βάζουμε να ετοιμάζουν για λογαριασμό μας περισπούδαστες προτάσεις, εισηγήσεις, κ.λ.π. Μάθετε (για την ακρίβεια αποστηθίστε) λεξούλες και προτασούλες που υποδηλώνουν «βαθύτερη γνώση» ενός θέματος. Δεν έχει σημασία αν δεν γνωρίζουμε τι προηγείται και τι έπεται, ούτε καν τι κατά βάθος οι ίδιες σημαίνουν. Παράδειγμα, ποτέ μη λετε «ρε σεις, πάμε κατά διαβόλου». Θυμίζει Τσιφόρο και είναι μπανάλ από την άποψη του management. Θα έπρεπε να πούμε : «δυστυχώς, οι δυσλειτουργίες του εσωτερικού περιβάλλοντος, παρά τις έγκαιρες επισημάνσεις μου (ποτέ μην ξεχνάτε το «μου», όπως και το «εγώ» όταν πρόκειται για θετικές επισημάνσεις), δεν ήρθησαν εγκαίρως, με αποτέλεσμα να μην μπορέσουμε να εκμεταλλευθούμε τις εν τω μεταξύ θετικές εξελίξεις, που παρουσιάστηκαν στο αντίστοιχο εξωτερικό περιβάλλον». Αυτό είναι κάπως καλύτερο. Επίσης χρησιμοποιείτε ξένους όρους. Προσθέτει κύρος. Π.χ., «Υπάρχουν δυσκολίες στο implementation…». Ηχεί καλά… Αρχή Τρίτη : Περιφρουρείστε με θρησκευτική ευλάβεια το συμφέρον σας. Σχηματίστε «αυλές» και έχετε ταξική συνείδηση… Πολύ απλά, αυτό σημαίνει : να μην κάνετε το λάθος να αφήνετε ανοικτές «κερκόπορτες». Οργανώνουμε την «αυλή» μας και την στεγανοποιούμε. Όποιος μπήκε, μπήκε. Σιδηρά αρχή : ο καθένας θα επιλέγει μεταξύ ακόμα χειροτέρων αυτού. Προσοχή όμως. Μη βάζετε ποτέ στην αυλή αυτή ανθρώπους που αποτελούν ιστορικά ταξικούς εχθρούς σας. Όχι εργασιομανείς, εκτός αν είναι άβουλοι. Όχι ανθρώπους με έφεση στην αποτελεσματικότητα, αποδοτικότητα, παραγωγικότητα, υπευθυνότητα, ανθρώπους που έχουν άποψη και άλλα τέτοια χαρακτηριστικά, που εμφανίζονται στη «θεωρία» ως σύγχρονες αντιλήψεις του management. Οι αντιλήψεις αυτές αποτελούν το χειρότερο εχθρό μας. Αν μπορούσαμε, θα τις απαγορεύαμε να υπάρχουν. Από ένα σημείο και πέρα θα μας αμφισβητήσουν. Και το χειρότερο, μπορεί να μας πολεμήσουν. Δεν συμβαίνει συχνά. Όμως, μεγάλο ποσοστό δύναμης το αντλούμε από την ανοχή των πολλών. Όσο μπορείτε, κρατήστε τους μακριά από θέσεις κλειδιά. Κι αν από λάθος κάποιος μας ξεφύγει, αγνοήστε τον, έστω κι αν χρειάζεται να καταργηθεί μια ολόκληρη λειτουργία που επιτελεί. Έτσι κι αλλιώς, εμείς δεν πρόκειται να χάσουμε -είναι ένα ιστορικό μας επίτευγμα, δηλαδή, ποτέ να μην χάνουμε προσωπικά. Δεν τοποθετηθήκαμε εκεί για να «σώσουμε» κάτι, εκτός από τον εαυτό μας και την εξουσία του Ηγεμόνα. Ένα ακόμα αποτελεσματικό όπλο στη φαρέτρα μας : βάλτε τους παρατρεχάμενους να τονίζουν το «ιδιόμορφο» του χαρακτήρα του «εισβολέα». Σε επόμενη φάση τη «γραφικότητά» του… Είναι βέβαιο, ότι σε κάποιους θα «πιάσουν» αυτά… Αρχή Τέταρτη : Περιφρουρείστε το «κλίμα» και την «κουλτούρα» που έχετε επιβάλει στον περίγυρό σας. Το δικό σας κλίμα, τη δική σας κουλτούρα. Προσέξτε : η «διάβρωση» της ισχύος αρχίζει από ποιοτικά «πράγματα»… Βέβαια, έχοντας με την πλευρά μας την «κοινωνική αδικία» που δεν μας επέτρεψε να έχουμε κάποια γνώση, για να μην μας αμφισβητούν, θα πρέπει να εμποτισθούμε με το αίσθημα της εκδίκησης αυτής της αδικίας. Το δίκαιο πρέπει να θριαμβεύσει. Αξιοποιείστε τις πολιτικές και κομματικές σας πεποιθήσεις. Θα πρέπει με επιμονή να επαναλαμβάνουμε πόσο έχουμε διωχθεί στο παρελθόν για τις πεποιθήσεις μας αυτές, πριν ο Ηγεμόνας μας δώσει τέλος στις διώξεις αυτές, όταν ανέλαβε την εξουσία, εκθρονίζοντας τον προηγούμενο Ηγεμόνα. Και μιας και εν λέμε κάτι που δεν συμβαίνει σε αρκετές περιπτώσεις, δύσκολα δεν θα γίνουμε πιστευτοί, ή τουλάχιστον, θα γίνουμε πιστευτοί από αρκετούς. Να εκτρέπετε συνεχώς προς την κατεύθυνση αυτή, κάθε συζήτηση των «ταξικών μας εχθρών» που θα επιμένουν να λένε πως δεν αξίζαμε σαν εργαζόμενοι και για κάτι καλύτερο. Λοιδορήστε τους. Συκοφαντήστε τους. Λασπώστε τους. Κάτι θα μείνει στο τέλος… (Μου διαφεύγει ποιος το είπε αυτό, άλλ’’ οπωσδήποτε κάποιος το είπε…). Αρχή Πέμπτη : Αποβάλετε «μικροαστικές» συνήθειες και ευαισθησίες. Ενδυναμωθείτε από το πραγματικό γεγονός της τεράστιας κοινωνικοοικονομικής σημασίας στον σύγχρονο βίο… Άγνωστη σ’ εμάς λέξη η «αιδώς». Μην κοκκινίζετε όταν όλοι γελούν σε βάρος σας. Μην στενοχωριέστε, όταν μερικοί σας λένε ότι είσθε το ένα ή το άλλο (π.χ., κηφήνες). Τέτοιες ευαισθησίες, είναι όχι απλά πολύ επικίνδυνες για την προσωπική επικυριαρχία μας, είναι και πολύ επικίνδυνες για τη συνολική ταξική μας επιβίωση. Άλλωστε σ’ ένα κόσμο όπου έχει επιβληθεί επισήμως η λογική του «όποιος δεν μπορεί, δεν έχει θέση σ’ αυτόν» επικαλεσθείτε αυτή την πραγματικότητα, αφού πρώτα την αποκηρύξετε «μετά βδελυγμίας». Η ηθική είναι για τους αδύνατους. Περίπου το υιοθετεί και το Χάρβαρντ -ανέλπιστος σύμμαχός μας- κι ας λέγει ο Sir Τζον Χάρβεϊ Τζονς, πρώην πρόεδρος της Imperial Chemical Industries ότι «μου προκαλεί φρίκη το γεγονός ότι στη Σχολή Επιχειρηματικών Σπουδών του Χάρβαρντ η ηθική είναι ένα προαιρετικό δευτερεύον μάθημα» (Helen Exley : Η Τέχνη του Επιχειρείν, εκδ. Παπαδόπουλος, σελ. 7). Από την άλλη εμπιστευθείτε την ιστορική νομοτέλεια. Οι αδικίες δεν οδηγούν πάντα σύντομα σε ανατροπές. Προλαβαίνουμε να επιβιώσουμε. Θυμηθείτε τον Στάλιν : «Ο Στρατάρχης Στάλιν είχε ήδη, εξοντώσει περισσότερους από 10 εκ. υπηκόους του, όσους στάθηκαν ανίκανοι να δείξουν την προσήκουσα σ’ αυτόν λατρεία, και, πριν πεθάνει, το 1953, ήθελε να εκτελέσει τους θεράποντες γιατρούς του. Οι τελευταίοι δεν κατόρθωσαν να τον κάνουν να αισθάνεται ευχάριστα στις ολοένα αυξανόμενες περιπτώσεις που πήγαινε να κοιμηθεί, τύφλα στο μεθύσι» (Νorman Macrae : 2025 : Μια Σύντομη Ιστορία του Μέλλοντος, εκδ. Ροές, σελ. 19). Ρωτάμε : και λοιπόν; Παρ’ όλα αυτά ήταν ο «πατερούλης» ενός έθνους ή για την ακρίβεια μιας πανσπερμίας εθνών. Πιστέψτε ακόμη ότι έχουμε μια ιστορική αποστολή, με τεράστια κοινωνικοοικονομική σημασία, που δεν είναι του παρόντος να αναλύσουμε. Ο Μαξ Νορντάου ακόμα, στα «Κατά Συνθήκην Ψεύδη» του, γράφει για τους πρίγκιπες της εποχής του : «Άνανδρε, ανίκανε, γιατί ηγείσαι τόσων μεγάλων στρατηγών και τόσων εκλεκτών στρατιών; Άνθρωπε αμαθή, που δεν μπόρεσες να μάθεις ούτε την ορθογραφία της μητρικής σου γλώσσας, γιατί ονομάζεσαι κορυφαίος προστάτης των Ακαδημιών και των Πανεπιστημίων;…». Και η μοναρχία απαντά : «Γιατί; Γιατί έτσι διέταξε ο Θεός!» (Μαξ Νορντάου : Τα Κατά Συνθήκην Ψεύδη, εκδ. Δαρεμάς, σελ. 51-52). Αλλά, τα κατά συνθήκην ψεύδη, δεν αποτελούν παρελθόν. Αποτελούν διαρκή πραγματικότητα και εμείς αποτελούμε μέρος αυτής της κατάστασης. Αρχή Έκτη : Ενισχύστε την τακτική της γορδιοποίησης των πάντων. Πολλαπλά τα οφέλη… Αυτή η τακτική μας λέγει : Μπερδέψτε τα όλα γύρω σας. Στο κουβάρι που θα σχηματίσετε, προσθέστε πολλές παραπλανητικές άκρες, εκατοντάδες, χιλιάδες άκρες, ώστε κανείς να μην είναι σίγουρος για το αν έχει πιάσει τη σωστή άκρη για να το ξεμπερδέψει. Εκεί όπου χρειάζεται μια διαδικασία για να δουλέψει κάτι, τις κάνουμε δύο, τρεις, όσες μπορούμε περισσότερες. Αιτιολογικό; Λόγοι καλύτερης διασφάλισης της λειτουργίας. Εκεί όπου χρειάζονται δύο άτομα για να εκτελεστεί μια εργασία, αυξάνουμε τις θέσεις σε πέντε, έξι, όσες γίνεται περισσότερες. Αιτιολογικό; «Κατάτμηση των αντικειμένων της εργασίας, με στόχο την αύξηση της αποτελεσματικότητας και αποδοτικότητας, σε συνδυασμό με την περαιτέρω ενίσχυση του θεσμού των συλλογικών αποφάσεων». Έχω την εντύπωση ότι μας καλύπτει… Έτσι λοιπόν, μ’ αυτή την τακτική, ιδού δύο βασικοί στόχοι που πετυχαίνουμε. Πρώτον, όσο πιο μπλεγμένες είναι οι διαδικασίες, τόσο λιγότερο θα ασχολούνται με μας, αφού ήδη όλοι θα προσπαθούν πρώτα απ’ όλα να βρουν τον εαυτό τους μέσα σ’ αυτό το συνοθήλευμα. Δεύτερον , μας δίνεται η ευκαιρία, να ενισχύσουμε τα θωρακικά μας περιβλήματα, προωθώντας στις νέες θέσεις που δημιουργήσαμε, νέους μετριοκράτες -κάθε φορά χειρότερους από μας : μην το ξεχνάτε ποτέ αυτό, γιατί αλλιώς μπορεί να έχουμε προβλήματα στο μέλλον. Αυτές είναι οι πρώτες αρχές του ηγεμονικού μάνατζμεντ, δηλονότι του αντιμάνατζμεντ. Προσωπικά, δεν εντάσσω τον Μακιαβέλι στους αμοραλιστές φιλοσόφους. Είναι το «παιδί της εποχής του». Περιγράφει την πραγματικότητα και εισηγείται στην πολιτική εξουσία πώς να διαχειριστεί καλύτερα τα δεδομένα της εποχής του. Όπως σημειώνει ο Sabine (G. H. Sabine : Ιστορία των Πολιτικών Θεωριών, εκδ. Ατλαντίς, σελ. 372) ο Μακιαβέλι «…δεν είναι ανήθικος, αλλά έξω από τα όρια της ηθικής». Τίποτα το περίεργο σ’ αυτό. Αν κανείς, δεν έχει υπ’ όψη του τα δεδομένα της εποχής εκείνης, που ήταν «…η περίοδος των τιποτένιων και των τυχοδιωκτών» (G. H. Sabine : ό.π., σελ. 370), δύσκολα θα μπορέσει να εννοήσει τις υποδείξεις του. Το ότι τώρα, για να διευκολύνω την όλη παρουσίαση, ο γράφων δεν ανήκει στους τιμητές της ορθοφροσύνης, αυτό είναι κάτι που ως δήλωση έχει εξαιρετικά προσωπικό περιεχόμενο. Δεν έχω καμία δυσκολία να αποποιηθώ οποιασδήποτε αίσθησης προσωπικής «καθαρότητας» ως προς το δέον, αναγνωρίζοντας ότι η ανθρώπινη φύση δεν μπορεί παρά να ενέχει ταυτοχρόνως στοιχεία θετικά και αρνητικά. Όμως από μόνη της η διάθεση να σαρκάσεις τις αρνητικές πλευρές, ακόμη και του ατομικού σου χαρακτήρα, είναι μια παρήγορη και ελπιδοφόρα κατάσταση… Αυτό για να μην θεωρηθώ ως αυτοεξαιρούμενος, αν και τούτο αντίκειται στις αρχές που παραπάνω σημειώσαμε, διότι υποκρύπτει μια απαράδεκτη ευαισθησία…
δυνατόν να συνταχθεί ένα ευλογοφανές σύστημα αρχών, που να εξυπηρετεί όμως όχι επιχειρησιακά συμφέροντα, αλλά, αντιθέτως, συγκεκριμένα ατομικά συμφέροντα και ατομικές σκοπιμότητες, και μάλιστα εναντίον του συμφέροντος της επιχείρησης.